ЗАЛУУ СУДЛААЧДАД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ № 5

МЭДЭЭЛЛИЙН БААЗТАЙ БОЛОХ НЬ
Залуу хүмүүсийн байнга асуудаг зүйл нь хэрхэн хурдан мундаг судлаач, эрдэмтэн болох вэ гэсэн асуулт байдаг. Энэ нь Таны мэдээллийн баазаас нэлээд хамаарна. Аливаа судлаач хүнд заавал байх зүйл нь мэдээллийн бааз байдаг.

• Мэдээллийн бааз гэдэг бол Таны сонирхон судлаж буй сэдэв, чиглэлд хамаарах бүхий л ном зохиол, өмнөх судалгааны материал зэрэг болно.

• Зарим хүн ном их уншаад байвал их мэдлэгтэй болж, түүгээрээ бүх зүйлийг шийдэх мэт боддог. Энэ бол залуу хүнд байдаг онолчирхох өвчин юм. Би ч гэсэн ийм өвчтэй байлаа. Аль болох их юм мэдэж мундаг хүн болох гэж үзэгдсэн харагдсанаа бүгдийг нь уншихыг оролддог байв. Надаас мундаг онолч байхгүй мэт санагдах үе ч байснаа Та нараасаа нуух юун.

• Шинжлэх ухаан сонирхдог залуу хүнд энэ нь ямар нэг хэмжээгээр байдаг юм. Энэ нь буруу зүйл огтхон ч биш. Би л лав үүнийхээ хүчинд салбар салбарын зах зухаас чамгүй зүйл уншиж цээжилсэн юмдаг.

• Хамгийн гол нь залуугийн энэ онолын өвчнөөс хурдан салахыг бодож үз. Харь гаригийнхан, сүнс, урлаг, уран зохиол, философийн үндсэн чиглэлүүд гээд мэдэхгүй юмгүй хүн зөндөө бий. Иймэрхүү зүйлийг би залуудаа мэдлэг гэж боддог байсаан. Гэтэл энэ бол дэндүү их эндүүрэл байсан билээ.

• Иймэрхүү мэдлэг нь энд тэндээс цээжилсэн, хоорондын ямар ч уялдаа байхгүй зүгээр л ишлэлүүдийн цуглуулга байдаг юм.

• Карл Маркс: “Замбараагүй мэдлэг бол дотроос нь хэрэгтэй юмаа олж чадахгүй ундуй сундуй агуулахтай адил” гэж хэлснийг ямагт санаж яваарай.

• Мэдээллийн энэ зуунд Та бүх зүйлийг уншиж хэзээ ч барахгүй. Тэр ч байтугай өөрийнхөө мэргэжлийн бүх ном зохиолыг уншиж барна гэж ч байхгүй нь хэнд ч ойлгомжтой.

• Юуны өмнө Таны сонирхон судалж буй сэдэв чиглэлтэй холбоотой ном зүйн цуглуулга, жагсаалт хийгээд үз. Энэ ч бас хэцүү.

• Энэ тохиолдолд онолын чиглэл, гол гол урсгалууд, тулгамдсан асуудлыг судалсан харьцуулсан бүтээл олж аваад хэрэгтэй гэж мэдэрсэн (одоохондоо та бүхнийг мэдээгүй байгаа учраас мэдрэмж) гол том хэдэн зүйлийг буюу номыг А–Я–гүй унш, тэмдэглэл хий.

• Энэ нь ахиад л хэцүү. Яагаад гэвэл Таны сонгон уншиж судлахаар шийдсэн том эрдэмтдийн ном бас л хэтэрхий олон байдагтай энэ нь холбоотой. Жишээлбэл, К.Маркс гэхэд л 55 боть номтой, Гумилев гэхэд 50 орчим номтой. Та бүгдийг нь уншиж хэзээ ч барахгүй.

• Ямар ч эрдэмтэнд онолынхоо үндэслэл, арга зүйг онцгойлон гаргасан “түлхүүр” ном гэж байдаг. Жишээлбэл, К.Маркст “Капитал-ын 1 дүгээр боть, Гумилевт “Дэлхийн био хүрээ ба угсаатны хам хөгжил” гэсэн түлхүүр номууд байх. Эдгээрийг сайтар уншсан байхад бусад нь тэр арга зүйдээ захирагдан бичсэн зүйлүүд байдаг юм. Хэрэв Танд тодруулах шаардлага гарвал бусдаас нь сонгоход амар байдаг юм. Хэрэв юунаас эхэлж, хэнийг уншихаа мэдэхгүй байвал ичиж зоволгүй багш нар, нөхдөөсөө асуу.

• Ном уншихдаа Та гол гол дүгнэлтийг биш, энэ дүгнэлтийг хийсэн аргуудыг илүүтэй сонирхох ёстой. Энд би Таныг арга зүй хэмээх зайлшгүй мэдэх ёстой зүйл рүү аажим аажмаар дөхүүлэх гэж оролдож байна. Энэ тухай дараагийн хэсэгт бичих болно.

• Бидний уншиж бахархдаг, дүгнэлтийг нь практик судалгаандаа ашиглахыг хүсдэг гадаадын том эрдэмтэд монголыг ерөөсөө судлаагүй байх нь бараг хууль. Ухаандаа монголыг сайн судалсан Гумилев гэхэд л XYI зуунаас хойшхи асуудлыг хэзээ ч судалж байгаагүй. Тэд өөрсдийнхөө нийгмийг буюу бүлэг нийгмийг л голдуу судалсан байдаг. Гэтэл Монгол маань нэн өвөрмөц нийгэм гэдгийг Та бид сайн мэднэ.

• Түлхүүр зохиолуудыг уншсан байхад бусад ном зохиолыг түүнтэй харьцуулан үзэх Таны боломж нэмэгдэж, Таны мэдээллийн баазын суурь тавигдана гэсэн үг. Үүн дээрээ үндэслэн тухайн сэдвээрх гол гол ном зохиол, өгүүллийг уншиж тэмдэглэл үйлдэх нь энэхүү баазыг өргөтгөх гол арга зам болно.

• Мөн энэ талаар бичсэн монголынхоо зохиол бүтээлүүдийг нэг шүүрдээд үз. Энд голдуу сэтгэл зүйн бэршээл гардаг юм. Одоо Та том том суутнууд биш, бараг эн чацуу хүмүүсийн юмыг унших болж байна. Ингэхэд Та ёстой шүүмжлээд эхэлнэ дээ. Эхлээд тэдний сайн талыг олж харахыг хичээ, дараа нь эргэлзэж байгаа буюу буруу гэж үзсэн зүйлсээ харьцуулж тэмдэглэ.

• Олон жил ийм маягаар ажиллахад Таны мэдээллийн бааз илтэд нэмэгдээд ирнэ. Энэ чинь Таны мэдлэг мөн тэр хэмжээгээр тодорхой системтэй болж байна гэсэн хэрэг л дээ. Өөрөөр хэлбэл Та өөрийн гэсэн санаа бодлоо харьцуулж, жиших, зөвшөөрөх, эс зөвшөөрөх олон асуудлуудтай боллоо гэсэн үг.

• Дээхэн үед олон хүн дэвтэр, хожим нь перфокарт хэмээх хатуу цаасан дээр бичиж картотек гэдэг зүйл хийдэг байлаа. Энэ арга одоо болтол хоцрогдоогүй байна. Сүүлийн үед компьютер гарснаар энэ бүхнийг түүн дээр хийх сайхан боломж гарчээ. Мэдээллийн хэмжээ ихсээд ирэхлээр түүнийг системчлэх, ангилах шаардлага гардаг юм. Ямар ангилал хийх нь Таны арга барилын онцлогоос хамаарна.

• Таны мэдээллийн баазыг бүрдүүлэгч хэд хэдэн гол суваг бий. Энэ нь: Ном зохиол, Эрдэм шинжилгээний хурал, илтгэл, өгүүллүүд, урд өмнө нь явуулсан судалгааны дүн, тайлан, албан ёсны статистик зэрэг болно. Энэ бүхнээс тэмдэглээд, сэдэв утгаар нь ялгаад, сайн муу, зөв буруугаар нь харьцуулаад ирэхэд ихээхэн том болсон тэр зүйлийг чинь мэдээллийн бааз гээд байгаа юм.

• Мэдээж нийгмийн бүх асуудлаар мэдээллийн бааз байгуулах боломжгүй юм. Иймээс Та өөрийн сонгон авсан сэдэв, чиглэлийн дагуу мэдээллийн бааз бүрдүүлэх ёстой.

• Мэдээллийн бааз том зүйлээс эхэлдэггүй. Таны хийсэн номын тэмдэглэлээс л эхэлнэ. Сонгосон сэдэвтэйгээ холбогдох ном зүйн жагсаалт, ном өгүүлэл зэргийг цуглуулсаар байтал мэдээллийн баазын эхлэл тавигдана. Гэхдээ энэ бол мэдээллийн бааз гэсэн үг хараахан биш. Дотроос нь хэрэгтэй юмаа хайх болсон тэр цагт Та мэдээллийн баазын эхлэлтэй боллоо гэж бодож болно. Орчин үед ямар ч албан тушаалтан, ялангуяа судлаач хүн мэдээллийн баазгүй бол хол явахгүй.

• Нийгмийн олон үзэгдэл өөрөө зөрчилтэй, түүнийг тайлбарласан зүйлс бүр ч илүү зөрчилтэй байгаа тохиолдолд харьцуулан үзэхийн тулд энэ бүхний сайн нь ч, саар нь ч Танд хэрэг болох нь гарцаагүй юм.

• Та өөрийн судалгаан дээрээ тулгуурлан энэ их зөрчилтэй, учрыг нь олохын аргагүй зүйлээс өөрийн гэсэн үзэл бодол, санаагаа гаргаж авах ёстой бөгөөд үүнд чинь тус болох бараг цорын ганц зүйл бол мэдээллийн бааз болно.

• Мэдээллийн баазын хэлбэр эхлээд тэмдэглэл, хуулбар, ишлэл зэрэг энгийн хэлбэртэй байж байснаа хэмжээ нь ихсэн ихсэн сэдэв утгаар нь юмуу зохиолчоор нь, онолын чиглэлээр нь юмуу хронологийн дарааллаар нь ялгасан том том хавтаснууд болоод ирнэ. Ингэвэл маш сайн. Компьютерт үүнийгээ хийж, олон файл, хавтастай болбол бүр ч сайн.

• Гэхдээ баахан ном, хавтас цуглуулчихаад хүнд гайхуулаад байж болохгүй. Гол нь Та дотор нь байгаа зүйлийг мэдэж байх, зарим тохиолдолд аль юм нь хаанаа байгааг мэддэг байж мэдээллийн баазаа ашигладаг болно.

• Мөн хийсэн судалгаа болон судалгааны тайлан бүр чинь мэдээллийн баазын үндэс суурь болно. Хэдэн жилийн өмнө хийсэн судалгааны арга зүйгээр давтан судалгаа явуулж ихээхэн амжилт олсон эрдэмтэд байдаг. Энэ бол мөнөөх мэдээллийн баазын л ач.

• Та сонирхон судалж буй сэдвээрээ одоо болж буй үйл явдлууд, баримтуудаар он цагийн хэлхээс хөтлөх нь мэдээллийн баазын сайхан үндэс болж өгнө. Тийм нэг хурал, хэлсэн үг хаана, хэзээ хэлсэн билээ гээд хүн хүнээс сураглаад явдаг хүн байдаг. Энэ тохиолдолд Та мэдээллийн баазгүй байна гэсэн үг.

• Ухаандаа Та гэр бүл судалдаг байлаа гэхэд гэр бүлийн бүх хуулиуд түүнд гарсан өөрчлөлт, түүнтэй холбогдох хуулийн заалтууд зэрэг Таны компьютерийн хавтсанд заавал байх ёстой. Мөн энэ талаар гарсан гадаад, дотоодын ном өгүүлэл, хурлын материалууд байх ёстой. Удаалаад албан ёсны статистик, бүх судалгааны дүн, тайлан байх ёстой. Хүн дор хаяж дээрх зүйлстэй болсон хойноо сая судалгааны тухай ярьж болно.

• Эрхэм залуу судлаачид энэ бүхэн одоохондоо байхгүйг би ойлгож байна.

Гэхдээ залуу хүн зориод бодоод явахад нэг мэдэхэд ихээхэн хэмжээний материалуудтай болоод авна. Энэ чинь л мэдээллийн баазын эхлэл болно доо.

• Судлаач хүн хэрэгцээт мэдээллийнхээ 70 хувийг мэргэжил нэгтнүүдээсээ авдаг гэсэг үг байдаг. Иймээс тэдэнтэйгээ сэдвийнхээ талаар ний нуугүй яриад байж үз. Зарим хүн энэ асуудалд бараг л төрийн нууц хадгалж байгаа мэт ханддаг нь инээдэмтэй байдаг.

• Танд ичиж зовоод байх юм байхгүй. Ойлгохгүй, мэдэхгүй байгаа зүйлээ асуу, сурагла, тогтоож тэмдэглэж ав. Нэгэнт Та бүгдийг уншиж мэдэж амжихгүйгээс хойш ингэх нь зөвхөн Танд л тустай.

• Мэдээлэл их болоод ирэхлээр хэрэгцээтэй мэдээлэл хэрэгтэй үедээ олдохоо байгаад эхэлдэг зовлон үүсдэг. Энэ үед мэдээллээ өөрийн хүссэн, зөвхөн өөрт чинь байх зүй тогтлоор ангилж, ялгаад үз. Хамгийн гол нь энэ зүй тогтлынхоо дагуу Та хүссэн үедээ, дуртай цагтаа хэрэгтэй мэдээлэл, тухайлбал нэг тоо баримт ч юмуу, ишлэл ч юм уу олдог болбол Та сая мэдээллийн баазтай болж байгаа хэрэг.

• Гэхдээ мэдээллийн баазтай болоод болчихдог зүйл гэж байхгүй. Тэр чинь нийгмийн баримт материалаар байнга баяжиж, нэмэгдэж байх ёстой. Иймээс Та мэдээллийн баазтайгаа байнга ноцолдож, хайлтын системээ байнга цэгцэлж, шинэ мэдээ баримтаар баяжуулж байхгүй бол мэдээллийн бааз дорхноо л хуучирдаг юм.

• Та нэг зүйл бичлээ гэж бодоход гар дор чинь хэрэгтэй мэдээлэл байхгүй бол юу ч хийж чадахгүй нь ойлгомжтой. Та мэдээллийн баазгүй бол, эсвэл залхуугаасаа болж түүнийгээ хуучруулчихвал “Алтан загасны үлгэр”-ийн эмгэнтэй л адил болно.

• Мөн хамтарсан мэдээллийн бааз байж болдог юм. Энэ нь голдуу хүрээлэн, танхим зэргийн мэдээллийн бааз бөгөөд үүнээс хэн боловч хэрэгтэй мэдээллээ авч чаддаг байх ёстой. Гэхдээ ажил үүргийн тодорхой хуваарьгүй бол, системээ сайн тохирч авахгүй бол нийтийн дунд хаягддаг нэгэн гэм бий.

• Харин хүн бүр гар бие оролцож байнга сэлбэж, шинэчилж байвал хамтын мэдээллийн бааз шиг сайн зүйл үгүй. Яагаад гэвэл нэг хүний хийж чадахгүй зүйлийг олон хүн хийж чаддагт хэргийн учир оршино. Гэхдээ л хэчнээн сайн хамтын мэдээллийн бааз тодорхой чиглэл, сэдвээр судалгаа хийж буй хувь хүний мэдээллийн хэрэгцээтэй тэр бүр тохирдоггүй юм. Иймээс заавал өөрийн гэсэн мэдээллийн баазтай байх нь чухал.

• Хэдхэн ном, сонины хайчилбар барьчихаад мэдээллийн баазтай боллоо гэж бодвол ихээхэн эндүүрэл болно. Мэдээллийн бааз гэдэг бол Та судалж буй чиглэл, сэдвээр Таны өөрийн ангилж бэлэн болгосон нэлээд их цэгцтэй мэдээллийн цуглуулгыг хэлнэ.

• Компьютерийн эрин үеийн залуус Та нарт мэдээллийн бааз хурдан бүрдүүлэх, байнга арчлаад өргөжүүлээд явах өргөн боломж байгаа гэдэгт би итгэлтэй байна. Та одоо л шууд мэдээллийн баазаа бүрдүүлээд эхэлдээ.

2005 оны 9 дүгээр сарын 11.

Нийгэм-Соёлын Антропологи

Нийгэм-соёлын антропологи нь хүний нийгэм, соёлын олон янз байдлыг бүх талаас нь 1) угсаатны зүйн буюу тодорхой нэгэн нийгэм соёлыг судлаач биечлэн судлах, 2) угсаатны судлал буюу судлаач хэд хэдэн соёлыг харьцуулан судлах замаар судалдаг нийгэм хүмүүнлэгийн ухаан юм. Нийгэм-соёлын антропологи нь гэр бүл, ураг төрөл, улс төр, эдийн засаг, урлаг, шашин шүтлэг гэх мэт хүний амьдралын бүхий л талыг хоорондын уялдаа холбоонд нь судалдаг хамрангуй ухаан юм. Ингэхдээ аливаа нийгэм, соёлыг зөвхөн судлаачын нүдээр буюу гаднаас нь төдийгүй тухайн соёлын төлөөлөгчдын нүдээр буюу дотроос нь ойлгохыг хичээдэг. Үүний тулд судлаач урт хугацааны туршид судлаж байгаа нийгэм-соёлынхоо өдөр тутмын үйл ажиллагаанд уг соёлын төлөөлөгчидтэй зэрэгцэн оролцож, угсаатны зүйн төрөл бүрийн аргыг хэрэглэн судалгаагаа явуулдаг. Улмаар угсаатны зүйчдийн хийсэн эдгээр судалгаан дээр тулгуурлан соёл дамнасан, харьцуулсан онолын судалгааг угсаатны судлаачид явуулж байдаг билээ. Нийгэм-соёлын антропологийг судалснаар хүний нийгэм соёл, тэдгээрийн олон янз байдлын тухай гүн гүнзгий мэдлэг эзэмшиж, өөр өөр соёл, зан заншлыг ойлгодог, хүндэлдэг болох төдийгүй, өөр нийгэм соёлын хүмүүсийн ертөнцийг үзэх үзэл, сэтгэх арга замд суралцсанаараа өөрийн уугуул соёлыг хөндлөнгийн нүдээр харах боломжтой болдог билээ. Товчхондоо, нийгэм соёлын антропологийн судалгаа хийнэ гэдэг нь бусдыг судлах төдийгүй бусдаас суралцана гэсэн хэрэг юм. Улам бүр глобальчлагдаж, нэг талаас өөр өөр соёлын айлсан нэвчилцэж, нөгөө талаас уламжлалт болон орчин үеийн соёлын уламжлал сүлэлдэн холилдож, соёл хоорондын харилцаа эрчимжин, харилцан ойлголцол улам бүр чухалчлагдаж буй өнөө үед нийгэм-соёлын антропологийг судлах нь улам ч сонирхолтой болж байгаа төдийгүй чухал ач холбогдолтой юм. Нийгэм-соёлын антропологчид нь их, дээд сургууль, эрдэм шинжилгээний байгууллага, төрийн удирдлага, боловсрол, нийгмийн салбар, хүрээлэн байгаа орчин, олон улсын хөгжлийн байгууллага, төрийн бус байгууллага, бизнес, аялал жуулчлал зэрэг олон салбарт ажиллах боломжтой.

Угсаатан судлал, нийгэм-соёлын хүн судлалын үүсэл хөгжил ба Монголын угсаатны зүй

Бидний нэрлэж заншсан “угсаатны зүй” буюу Европ хэлний этнографи (ethnography), “угсаатан судлал” буюу этнологи (ethnology) түүнтэй төстэй “нийгэм-соёлын хүн судлал” буюу “нийгэм-соёлын антропологи” (social-cultural anthropology) хэмээх нэр томьёонууд нийгмийн шинжлэх ухааны хоорондоо холбоотой, төстэй салбар ухааныг нэрлэдэг. Монголд эдний ялгаа зөрөө, адил төстэй байдал нь тодорхойгүй бүрхэг байсаар бидний үед уламжлан ирсэн. Монголын нийгмийн шинжлэх ухаанд энэ байдал асуудал болон дэвшүүлэгдээгүйн гол шалтгаан бол өдий болтол монголд “нийгэм-соёлын хүн судлал” хэмээх нэр томьёо буюу энэ судалгааны дэг сургууль нэвтрээгүй байсантай холбоотой. Харин улирал хөгжлийн зайлшгүй зарчимаар сүүлийн үед “нийгэм-соёлын хүн судлаач” гэсэн шинэ боловсон хүчин, мэргэжилтнүүд гадаадын орнуудаас төгсөн ирж байгаа нь энэ хоёр салбар ухааны ялгаа зааг, адил төстэй байдлыг авч хэлэлцэх шаардлагыг төрүүлж байна. Эдний ялгаа зөрөөг тайлбарлахын тулд эхлээд дэлхий нийтэд энэ салбар ухаанууд хэрхэн үүсч хөгжсөн түүхийг өгүүлэх нь зүйтэй.

Этнографи, этнологи, нийгэм-соёлын антропологийн үүсэл хөгжил

XIX зуунд Францын их сэтгэгч Аугусте Комте (Auguste Comte 1798-1857) хүний нийгмийг судлах шаардлага байгааг дурдаад ийм судалгааг анх социологи (sociology) буюу “нийгэм судлал” (Hendry 1999: 8) гэж нэрлэх санал тавьснаас хойш нийгмийн шинжлэх ухаан бусад шинжлэх ухааны адил хөгжлийн алхамаа эхэлж байдаг. XIX зууны төгсгөл XX зууны эхэн үеэс энэ санаа улам нарийвчлан салж “нийгэм судлалаас” гадна бас түүнтэй төстэй “нийгэм-соёлын антропологи” (social-cultural anthropology), этнологи (ethnology), этнографи (ethnography) зэрэг бусад хүний нийгэм, соёлыг судалдаг салбар ухаанууд дор дороо Европын улс орнуудад гарч ирсэн байна. Антропологи, этнологи, этнографийн “нийгэм судлалаас” ялгарах гол онцлог нь тэдний арга зүй болон судлагдахуун байлаа. Судлагдахууны хувьдаа “нийгэм судлал” ихэвчлэн өөрийн оршин буй нийгмээ, нийгмээсээ хүнрүү чиглэсэн арга зүйгээр судлаж байсан бол антропологи, этнологи, этнографи ихэвчлэн өрөөл бусад үндэстэн угсаатнуудыг хүнээс нь нийгэмрүү чиглэсэн арга зүйгээр судалж эхэлсэн байдаг. Энэ утгаараа антропологи, этнологи хоёр “нийгэм судлалаас” эрс ялгарч бие даасан салбар ухаан болон хөгжсөн нь XX зууны эхэн үе болно.

Герман хэлтнүүдийн “ардын билиг зүй”. Германы эрдэмтэн Ханс Вермеүлен (Hans Vermeulen 1995) этнологи болон этнографи гэдэг нэр томъёоны түүхэн хөгжлийг судлаад хамгийн анх Германы түүхч, хэл шинжлээч Аугуст Лүдвиг Шлөзер (August Ludwig Schrözer) 1771 оны бүтээлдээ Словак язгуурын хэлнээс гаралтай ethnologia гэдэг үгийг[1] Герман хэлний Völkerkunde буюу “ардын билиг” гэсэн үгтэй адилхан утгаар хэрэглээд ард түмэн, үндэстнүүдийг тайлан тайлбарлах болон түүхийн судалгааг нэрлэсэн байна. Шлөзер тэр үед Оросын Цагаан хааны ивээл дор Петербург хотноо ажиллаж байсан бөгөөд үүний учир нь Оросын Цагаан хаан өөрийн захиргаанд орсон Төв Ази, Сибирийн олон үндэстнүүдийг судлан таних зайлшгүй шаардлага тулгасан байжээ (Wood 1997: 157). Үүнээс үзвэл Орос оронд энэ нэр томъёо төдийгүй энэ салбар ухаан энэ үед лавтай хөгжиж байсан бололтой.

Этнологи, этнографи гэдэг үгс Герман хэлэнд ийнхүү аль эртнээс хэрэглэгдэж байсан боловч энэ салбар шинжлэх ухааны нэлээд сүүлийн үе хүртэл Volkskunde буюу “тодорохой нэгэн үндэстэн угсаатны судлал”, Völkerkunde буюу “үндэстэн угсаатнуудын судлал” гэсэн хоёр төстэй нэр томёогоор илэрхийлж байжээ. Энэ хоёр бол Герман хэлт орнуудын Англи, Америкийн антропологитой хамгийн ойр дүйцэх салбар ухаан гэж үздэг. Харин нэлээд хожуу үес тэд үүнийгээ этнологи (ethnologie) гэж өөрчилсөн байна. Энэ төрлийн судалгааг анх эцэг хүү Фостер (Foster) нар эхлүүлсэн гэх бөгөөд тэд Английн далайчин ахмад Күүктэй (Cook) түүний хоёр дахь аялалд нь хамт явж судалгаа хийж байжээ. Дэлхийн Хоёрдугаар дайны дараа зүүн Германд Оросын этнографийн нөлөө ихэссэн байхад, харин баруун Герман, Австри, Швецарь зэрэг орнуудад Англи маягийн “нийгмийн хүн судлаачдыг олноор бэлдэж эхэлсэн байна. Юутай ч гэсэн Герман хэлтнүүдийн энэ салбар ухааны чиг хандлага түүх, археологи голлож байдаг (Dostal, Gingrich 1996: 263-265) нь ерөнхий чигийн хувьд Монголын угсаатны зүйтэй төстэй байна.

Францын этнологи (ethnologie). Хэдий этнологи, этнографи эсвэл антропологи гэдэг нэр томъёог хэрэглээгүй ч тэдэнтэй төстэй судалгаа хийж ялангуяа тэдний арга зүйг мэр сэр дурдсан тохиолдлууд байдаг. Францын судлаачид, гүн ухаантнууд бусад үндэстэн угсаатнуудын нийгэм, соёлыг сонирхон бичиж эхэлсэн анхны баримтууд бүр XVI зууны үеийн сэргэн мандлын үед хамаардаг байна. Үүний төлөөлөгчид нь Рабелес (Rabelais) буюу түүний дундад зууныхны сэтгэлгээний хэв маягийн тухай “угсаатны зүйн” (ethnography) ажил, мөн Монтайны (Montaigne) хүний махан хүнстэнгүүдийн тухай тэмдэглэл зэрэг болно (Leavitt 1996: 243).

1799-1804 оны хооронд Францад дэлхийн үндэстэн, угсаатнуудыг судлах “Хүмүнийг ажиглан шинжих нийгэмлэг” байгуулагдаж байжээ. Дараахан нь Францын хувьсгалаас дутаан одсон санваартан Дүбуа (Dubois) өмнөд Энэтхэгт хүрч суурьшин Энэтхэгчүүдийн ёс заншилын тухай бичиж үлдээжээ. Тэрээр тэр үеийн Европын судлаачдыг бусад үндэстэн, угсаатнуудыг судлахдаа нутагт нь очиж амьдрал дээр нь үздэггүй Европосоо судламар болж судлагдахуунаа бүрэн таньж мэдэлгүй өнгөцхөн онол гаргаж байдаг гэж шүүмжилж байжээ. Харин тэрээр өөрөө Энэтхэгчүүдийг судлан ойлгохын тулд тэдний итгэл найдварыг олох хэрэгтэйг ухаарч, тэгэхийн тулд яг тэдэн шиг аж төрөн, өмсөж зүүх эдэлж хэрэглэн энэ арга нь ч амжилтанд хүрсэн гэж өгүүлжээ. Тэрээр олон зүйл дээр ой нь гутаж байсан хэдий ч тэсэн өнгөрсөнөөр тэдний дунд нэвтрэн орж аль ч давхрааныхны итгэлийг олоод ямарч эртний нууцад нь нэвтрэх боломжтой болсон тухайгаа бичиж үлдээжээ (Deliege 1992: 57-58). Энэ бол түүнээс зуугаад жилийн дараа бий болсон антропологи, этнологи, этнографийн гол судалгааны арга болох “биечлэн дагах” арга зүй байлаа. Ингээд XIX зууны дунд үеэс Францууд энэ салбар ухаанаа этнологи гэж нэрлэж хэвшсэн бөгөөд энэ нь үндэстэн угсаатнуудыг ойлгож мэдэхийн тулд тэдний хэл, соёлыг судалдаг ухаан болсон байна (Leavitt 1996: 244).

Оросын этнография. Оросын цагаан хааны үед тэд өөрсдийн мэдэлд байсан Сибирийн ард түмнүүдийг судлан, бүртгэн тоочих ажил хийж түүндээ Германы судлаачдыг оролцуулж байсан тухай өмнө өгүүлсэн билээ. Үүнийг оруулаад өнөөг хүртэл Оросын этнографийг хөгжлийн гурван үе шат болгон хуваан үздэг байна. Эхнийх нь үе дээр дурдсан хувьсгалаас өмнөх хаант засгийн харъяалалдаа буй угсаатнуудыг бүртгэн баримжуулах ажил байсан бөгөөдл энэ нь XVIII зуунд эхэлж XIX зуун гэхэд бие даасан байгууллага болон өргөжиж өөрийн гэсэг эрдэм шинжилгээний сэтгүүл, музейтэй болсон байна. Дараагийн хоёр дахь шат бол хувьсгалаас хойших үе бөгөөд энэ нь Марксист онолд тулгуурласан, Ленинист бодлого баримталсан этнографийн судалгааны үе байжээ. Гурав дахь шат нь одоо дөнгөж эхэлж байгаа бөгөөд Марксисмаас хойших буюу 1990-ээд оноос хойш Зөвлөлтийн засаглал задран нээгдэж этнологи, антропологийн олон онолын чиг баримжаа бий болон Марксист үзэл бол тэдний зөвхөн нэг нь болон үлдэж байгаа өнөө үе юм (Tishkov 1996: 493-495). Үүний толдорхой жишээ бол тэд этнографи гэлэг нэр томъёог өөрчлөн өргөжүүлэх зорилгоор этнологи, антропологи гэсэн нэр томъёонуудыг авч хэрэглэж эхэлсэн явдал юм.

Англи, Америкийн нийгэм-соёлын антропологи. Харин Англи, Америкт янз бүрийн үндэстэн угсаатны нийгэм, соёлын олон зүйлийг тэр зүйл бүр дээр нь биш харин түүнээс илүү түүн доторх хүн дээр төвлөн судална гэсэн чиг хандлага бий болгож антропологи буюу “хүн судлал” гэж нэрлэжээ. Ингэхдээ Англид “нийгмийн хүн судлал” (social anthropology) гэх болж харин Америкт “соёлын хүн судлал” (cultural anthropology) хэмээн нэрлэж заншсан байна. Америкийн хүн судлалын эцэг гэгдэх Германы Еврей цагаач Франц Боас (Franz Boas 1858-1942) 1890-ээд оноос Америкийн уугууль иргэдийн соёлыг судалсан. Ингээд өөрийн судалгаагаа соёлын судалгаа гэж тодорхойлж байсан бөгөөд соёл гэдэг бол аливаа судлагдахууны дотоод мөн чанар мэтээр үзэж байжээ (Kroeber and Kluckhohn 1952). Энэ нь цаашлаад тэдний “хүн судлалыг” “соёлын хүн судлал” хэмээн нэрийдэхэд хөтөлсөн байна. Дараахан нь Английн хүн судлалын үүсгэгчид гэгдэх Польш гаралтай эрдэмтэн Бронислав Малиновский (Bronislaw Malinowski 1884-1942) Номхон далайн Тробрианд (Trobriand) арлынхныг, Алфред Режиналд Радклиффе-Броун (Alfred Reginald Radcliffe-Brown 1881-1955) Бенгалийн тохой орчмын Андаман (Andaman) арлынхны жишээн дээр нийгмийн бүтэц тогтолцоо, үйл ажиллагааг (functionalism, structural functionalism) голлон судалсан нь (Hendry 1999: 9) тэдний “хүн судлалыг” “нийгмийн хүн судлал” хэмээн нэрлэхэд хүргэсэн байна. Түүхийн энэ шатанд хүн судлалын энэ хоёр дэг сургуулийг ихэд ялгаатай мэтээр маргаж 1930-аад онд их хурцдасан байна. Нийгмийн хүн судлаачид соёлын хүн судлаачдыг “соёл ба хүний зан төлөвийг” л судалдаг хэмээн буруу ойлгож байсан бол соёлын хүн судлаачид нийгмий хүн судлаачдыг соёлын хүн судлалын нэгэн жижигхэн хэсэг буюу бүхэл цогц зүйлийн жаахан хэсгийг тасалж аван цогц байдлыг нь алдуулан судалдаг мэтээр буруу ойлгож байжээ (Wood 1997: 18). Америкийн хүн судлаачид Английн хүн судлаачдийг нийгмийн бүтэц тогтолцоо, үйл ажиллагаа гэсэн өнгөц, энгийн, амар хялбар зүйл судалдаг хэмээн тохуурхаж, харин өөрсдийн “соёлын хүн судлалаа” аливаа зүйлийн гүн гүнзгий утга мөн чанарыг судалдаг мэтээр ойлгоцгоож байсан гэдэг. Харин 1970 оноос хойш тэдний хоорондын ялгаа зөрөө арилж одоо бол харин ийм далд, өнгөцийн эсвэл бүхэл, тусгайгийн ялгаагүй гэдэг нь тодорхой болон нотлогдож эвлэрсэн байна. Хэдий тийм боловч одоо хэр хэрвээ хэн нэг нь энэ хоёрыг өөр гэж үзвэл “соёлын хүн судлал” хүмүүсийн мэдлэг, зан заншил, байгууллыг бүрэн цогц байдлаар судалдаг байхад “нийгмийн хүн судлал” бол харин нийгмийн харилцааны аль нэгэн тодорхой хэсгийг тухайлбал, шашныг, улс төрийг, эдийн засгийг, ураг төрлийг ч юмуу судалдаг (Wood 1997: 17) гэж ялгадаг байна.

Ийнхүү адил төстэй антропологи, этнологи, этнографи гэхчилэн харилцан адилгүй нэршиж тогтсон салбар ухаан Орос, Англи, Герман, Францад зэрэгцэн хөгжиж эхэлсэн байна. Этнологи болон этнографи гэдэг нэр томъёо л гэхэд 1820-оод он хүртэл Франц хэлэнд орж ирээгүй байхад Англи хэлэнд өмнө энэ үг мэр сэр хэрэглэгддэг байсан ч Оксфордын толь бичигт анх 1834 оноос орсон байна (Wood 1997: 157). Ингээд XX зууны эхнээс харь улс, үндэстний нийгэм, соёлыг судалдаг ухаан маань утга хэлбэр, чиг хандлагаа тогтоож эхлэн анхны хүн судлаачид, угсаатан судлаачид төрж эхэлжээ. Хэдий нэгэн зорилго чиглэлтэй адилхан ухаан байсан боловч өөр өөрийн бие даасан үүсэл хөгжлийн жамаараа ондоо ондоогоор нэрлэгдэх болсон байна. Үүнд, Герман, Франц, Орост янз бүрийн үндэстэн угсаатны судалгаа гэдэг утгаараа этнологи буюу ялангуяа Орост этнографи гэж нэрлэгдэх болжээ. 1950-аад оноос Монголд Оросоор дамжин дэлгэрч тэдний этнографи гэдэг нэр томьёо болон түүний Монгол орчуулга “угсаатны зүй” гэдэг үгийг бид мэдэх болсон.

“Соёлын хүн судлал”, “нийгмийн хүн судлал” хоёр өнөөгийн өндөрлөгт ялгаа зөрөө бараг үгүй болон нэгэн салбар ухаан болохыг ихэнх судлаачид зөвшөөрсөн байхад харин “хүн судлал”, “угсаатны зүй” хоёр ингэтлээ ойртон нэгдэж чадаагүй гэж үзэж болно. Англи, Америкийн хүн судлалын уламжлалаас гадна этнологи буюу “угсаатан судлал”, этнографи буюу “угсаатны зүй” бие даан зарим талаар тусгай салбар ухаан болон Франц, Герман, Орос зэрэг орнуудад түлхүү хөгжиж байлаа. Антропологи, этнологи, этнографи анх ерөнхий чиг хандлага нь янз бүрийн үндэстэн угсаатнуудын нийгэм соёлыг судлах нэгэн зорилготой, нэгэн арга зүйтэй байсан хэдий ч сүүлрүүгээ зарим оронуудын уламжлал холдон хөндийрч тус тусдаа бие даасан шинжлэх ухаанууд болон хөгжжээ. Энэ нь магадгүй хэлний ялгаа зөрөөнөөс болсон байх магадлал өндөр юм. Англи, Америкийн антропологи нэгэн хэлээр зангилагдаж байхад Европын этнологи, этнографид ийм боломж байгаагүй нь тодорхой юм. Цаашилбал, Франц, Герман, Оросын этнологи, этнографи тус тусдаа өргөжин хөгжсөн бөгөөд энэ хирээр ялгаа зөрөө нь улам ихэссэн байна. Оросын этнографи, хуучин зүүн Германы “ардын билигийг” бодвол Баруун Европ болон Францын этнологи (ethnologie) Англи, Америкийн антропологитой харилцаа холбоо ихтэй нэгэн онол, арга зүйг чамгүй хуваалцаж байсан нь энэ хоёр нэгэн дэг сургуулийн түүхэн хөгжлөөс илэрхий байдаг. Хамгийн энгийн баримт жишээг дурдвал Англи хэл дээр орчуулагдаад “хүн судлалын” тулгуур сурах бичигт ордог Герман, Францын хүн судлаачдын бүтээл олон байхад харин Оросын хүн судлаачдын орчуулагдсан бүтээл гэх зүйл харьцангуй цөөн байна.

Дүгнэж үзвэл, түүхэн гарлын анхны шатандаа төстэй байгаад, аажимдаа хөгжлийн явцад бүрэн нээгдээгүй, харилцан холбогдоогүй антропологи буюу “хүн судлал”, этнологи буюу “угсаатан судлал”, этнографи буюу “угсаатны зүй” гэсэн салбар ухаанууд дэлхийн олон орнуудад хөгжсөн байна. Үүнд, нарийвчлан яг таг зааглах аргагүй нэгдэн хөгжсөн Англи, Америкийн антропологи буюу “хүн судлал”, түүнтэй нэлээд төстэй, холбоо харьцаатай Франц болон зарим Герман хэлтнүүдийн этнологи, үүнээс цаашлаад Англи, Америкийн “хүн судлалаас” улам бүр ялгаа нь ихсэж холбоо харьцаа нь хөндийрсөн хандлагатай Германы “ардын билиг зүй, аман зохиол” цаашлаад Оросын этнография, голдуу түүнээс уламжилсан Монголын “угсаатны зүй” гэсэн бүдүүвч ажиглагдах бөгөөд эдгээрийн ялгаа зөрөө дараагийн хэсгээс тодорхой харагдана.[2]

Монголын “угсаатны зүй” болон

этнологи, этнографи, антрополгийн

хоорондын уялдаа холбоо ялгаа зөрөө

Орчин үеийн олон нэвтэрхий толь, антропологи болон этнологийн тайлбар толиудад этнологи (ethnology) гэдийг “нийгэм соёлын хүн судлалтай” (social-cultural anthropology) адилхан нэг зүйл гэж тайлсан байдаг. Тухайлбал, Алан Барнард (Alan Barnard), Жонатан Спенсер (Jonathan Spencer) нар Нийгэм соёлын хүн судлалын нэвтэрхий тольдоо (Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology) этнологи (ethnology) гэдгийг “өргөн утгаараа нийгэм-соёлын хүн судлалтай ижил” (1996: 604) нэр томъёо гэжээ. Британника нэвтэрхий тольд (Encyclopaedia Britannica 2003) “аман зохиол, ардын билиг зүй, хэл шинжлэл, археологи, этнографийн онол арга зүй, материалыг ашиглан дэлхийн үндэстнүүдийг судалдаг антропологийн нэгэн томоохон хэсэг”[3] гэж тодорхойлжээ. Сүүлийн үеийн Оросын эрдэмтэд ч үүнтэй адил саналтай байдаг ажээ. Тухайлбал, Оросын этнологич С.В. Лурье энэ хоёр нэр томъёо бие биенээ орлож явдаг бөгөөд тодорхой ялгаа зөрөө байгаа гэж бичсэн нотолсон зүйл бараг үгүй байна (Лурье 1999: 9) гэж үзжээ. Энэ мэтийн эх сурвалжаас үзвэл, түүнчлэн өмнөх хэсэгт өгүүлсэн анхны түүхэн гарлын үүднээс ч этнологи, антропологи хоёр ялгаа зөрөөгүй нэгэн зүйл мэт хэн хүнд харагдах нь ойлгомжтой. Ингэж үзвэл, нэрний хувьд ч аль нь ч байсан ямарч ялгаагүй мэт санагдаж байж болох юм. Хэдий тийм юм шиг боловч үнэн хэрэгтээ тэдний хоорондын нарийн ялгаа орон зай, цаг хугацаагаар нэмэгдсээр ирсэн бөгөөд судлаачид ч үүнийг албан бус байдлаар мэдэж, хүлээн зөвшөөрч байдаг. Барууны мэргэжилийн нэр томъёоны толь бичигт этнологи, антропологи хоёрыг адил мэт тайлбарласан байгаа нь хоёрхон гол хүчин зүйлийг үндэс болгожээ. Нэгд, энэ хоёр салбар ухаан аль аль нь янз бүрийн хүний нийгмүүдийг, соёлуудыг судалдаг гэсэн машид ерөнхий, өмнөх хэсэгт дурдсан үүсэл хөгжлийн хамгийн анхан шатанд байсан одоо ч гэсэн дэлхийн олон оронд хөгжсөн энэ хоёр салбар ухааныг нэгтгэх цорын ганц хүчин зүйл юм. Хоёрт, хүрээ царааны хувьдаа зөвхөн Евро-Америкийг, Францын этнологи Англи, Америкийн “нийгэм-соёлын хүн судлалтай” жаахан ч гэсэн холбоотой хөгжсөн дээр үндэслэн хэлж байна. Энэ бол нэг талаасаа этнологи, антропологи хоёрыг улам бүр нэг голдрилд оруулан нэгэн шинжлэх ухаан болохыг бататгах гэсэн олон орны эрдэмтэдийн хичээл зүтгэлийн үр дүн гэлтэй.

Миний гол төвлөрөх зүйл бол энэхүү нэгдсэн голдрилд бид хэрхэн хамрагдсан билээ гэдэг асуудал билээ. Ялангуяа, Англи, Америкийн “хүн судлал”, Оросоор дамжиж хөгжсөн Монголын “угсаатны зүй” хоёр нэг салбар ухааны хоёр тууль мэт бөгөөд ялгаа зөрөө нь Франц, Английнхны, эсвэл Орос, Францынхны хоорондын ялгаанаас хавьгүй гүнзгий хамгийн их ялгаатай нь бололтой.

Антропологи, этнологи хоёр болон Монголын “угсаатны зүйн” ялгаа зөрөөг тайлбарлахаас урьд эдэнд бүгдэнд нь байдаг нэгэн зүйлийн талаар задлан өгүүлэх шаардлагатай байна. Энэ бол этнографи буюу Америкийн anthropology-оос аваад Монголын “угсаатны зүй” хүртэл бүгдэнд байдаг нэгэн нэгдмэл онцлог нь юм. Америкийн хүн судлаач профессор Рожер Санжек (Roger Sanjek) антропологит этнографи гэдэг нэр томъёо хоорондоо холбоотой хоёр зүйлийг заан нэрлэдэг гэжээ. Нэгд нь, “хээрийн шинжилгээний ажил хийх үйл явц” (participant observation or fieldwork) байхад түүний хоёрдахь утга нь, тэрхүү хээрийн шинжилгээний ажлаар цуглуулсан баримт сэлтийг эмхэтгэн тайлан тайлбарлан бичсэн антропологийн зохиолуудын нэгэн хэлбэр болсон судалгааны бүтээл (product) юм (Sanjek 1996: 193). Бостоны Их Сургуулийн хүн судлаач Петер Вүүд (Peter Wood) этнологи, этнографи хоёрыг харьцуулан тайлбарласан байна. Тэрээр этнологи гэдэг бол “олон үндэстний соёлыг харьцуулан соёлын үзэгдлүүдийг шинжлэх ухаанчаар тайлбарлах оролдлого” хэмээн антропологийн онолын ажил гэсэн санаа хэлээд, харин этнографи гэдэг бол “хээрийн шинжиллгээний ажил дээр үндэслэн гаргаж ирсэн нэгэн үндэстэн угсаатны соёлыг тогтолцоотойгоор тайлбарлан дүрсэлсэн бүтээл” (Wood 1997: 157) гэжээ. Ийм этнографийн бүтээл гэдэг бол антропологийн гол бүтээгдэхүүн болох онолын судалгаанаас ялгардаг өөр нэгэн зүйл юм. Энэ хоёрын гол ялгаа гэвэл этнографи нь нэгэн угсаатан хүмүүсийн нийгэм соёлыг тайлан тайлбарлахыг гол болгож байхад, удаах нь буюу антропологийн онол нь энэхүү үндэстэн, угсаатнуудын жишээг баримт болгон үндэслэж хүний нийгэм соёлын тухай ерөнхий онол гаргахыг гол зорилго болгосон байдаг. Үүний нэгэн адил Францууд ч этнологи (ethnologie) гэдгээр антропологийг илэрхийлэн түүн дотор этнографиг (ethnographie) багтаадаг. Хурайнгуйлвал, этнографийг “тайлбарлах угсаатны зүй”, харин нөгөөг нь “онолын хүн судлал” гэж монголчилж болох юм (Мөн Белгийн хүн судлаач Robert Deliege бүтээлдээ ийм утгаар ялган үзсэн байна).

Энэ этнографи буюу “тайлбарлах угсаатны зүй” гэж нэвтэрхий толь, сурах бичигт тайлбарладаг Англи, Америкийн антропологи болон Францын этнологийн нэгэн хэсэг бусаг бие даан хөгжиж 1990-ээд он хүртэл Орос, Монголд түлхүү уламжилсан байна. Харин түүнээс өмнө этнологи гэдэг нэр томъёо 1930, 1940 оны үеэс байсан боловч дээрх өрнөдийнхний утгаар хэрэглэж байгаагүй ажээ. Сүүлийн үеэд Оросын эрдэмтэн А. П. Садохин, Т. Г. Грушевицкая нар этнология гэдгийг шинжлэх ухаан гээд харин этнография гэдгийг энэ шинжлэх ухааны доторх нэгэн хэсэг гэж тодорхойлсон (Садохин, Грушевицкая 2000: 28-29, 298) нь тэд 1990-ээд оноос өмнө нэгэн бүхэл шинжлэх ухааныг биш харин түүний нэгэн хэсгийг буюу суурь судалгааг хөгжүүлж байснаа хүлээн зөвшөөрч эхэлсэн хэрэг. Энэ өөрчлөлт Монголыг тойролгүй дайрч манай ахмад угсаатан судаалч Г. Цэрэнханд 1995 оноос этнографи гэдэг нэрийг өргөтгөх зорилгоор этнологи буюу “угсаатан судлал” болгон өөрчилсөн нь зөв зүйтэй алхам байлаа. Нэгэнтээ ийм хувь зохиолтой явж ирсэн тул бидний өнөөгийн “угсаатны зүй” Англи, Америкийн уламжлалтай антропологиос нэлээд ялгаатай болсон байна.

Нэгд, юуны өмнө аль нэгэн шинжлэх ухааны салбар хэрвээ нэг салбар ухаан юм бол хамгийн наад зах нь нэгэн ерөнхий дэг сургуультай, уламжлалтай байдаг билээ. Өөрөөр хэлвэл, гүн ухаан гэхэд л дэлхийн аль ч оронд үзсэн бай хамаагүй хамгийн наад зах нь Аристотел, Хегел (Гегель) гэхэд хэн ч мэдэж байдаг. Иймээс эдгээр нь хэрвээ нэг салбар ухаан юм бол Монголын “угсаатны зүйн” оюутны олж авсан мэдлэгийн ядаж хэдэн хувь нь Англи, Америкийн антропологийн оюутнуудын сурсантай таарч байх учиртай. Харин ингэж таарах зүйл бараг үгүй байдаг. Монголын “угсаатны зүйн” оюутан Бронислав Малиновскийг (Bronislaw Malinowski 1884-1942), Франц Боасийг (Franz Boas 1858-1942) танихгүй төгсөж байгаа нь, эсвэл Англи “хүн судлаач” оюутан Б. Ринчен гуайг мэдэхгүй байгаа нь хэн нэг нь “тэнэг” эсвэл “буруу” байгаа хэрэг биш харин зүгээр л энэ хоёр салбар шинжлэх ухаан хоорондоо харьцаа холбоо тогтоолгүй өөр өөр салбар ухаан болон хөгжсөнийх биз ээ. Дэлхийн шинжлэх ухаан ийм хоорондын харилцаагүй үргэлжлээд байвал түүнийг шинжлэх ухаан хөгжиж байна гэж хэлэхэд бэрх юм. Миний бичсэнийг үзэхгүйгээр тэнд өөр нэг хүн адил зүйл бичсээр л байна гэсэн үг. Эсвэл аль эрт хэн нэг нь нотолчихсон тэр нь алдарт гарчихсан онолыг би мэдэхгүй бас нотлох гээд л өөрийн жижигхэн, буйд аглагтаа тэмцсээр байна гэсэн үг. Ингээд үзэхэд Монголын “угсаатны зүй” Англи, Америкийн антропологитой судалгаа шинжилгээний түүхэн хөгжлийн хувьдаа хэзээ ч нэгэн бүхэл байгаагүй мэт болж ирж байна.

Хоёрт, арга зүйн хувьдаа аль аль нь хээрийн шинжилгээний ажил хийх боловч хоёр ондоо түвшинд явагддаг. “Хүн судлалд” судлаачийг судлаж байгаа хэсэг бүлэг хүнийхээ гүнд орж наад зах нь нэг жил судалж буй газар оронд сууж, гадны хирнээ тэр нутгийн, тэр айлын хүн болох шаардлага тавьдаг бол ялангуяа сүүлийн үед эдийн засаг, улс төрийн олон шалтгаанаар “угсаатны зүйд” энэ арга зүйн зарчим алдагдаж судалж буй хүмүүсээ “би монгол чи монгол учраас бид бие биенээ сайн мэднэ” гэдэг шалтгаанаар хээрийн судалгааны ажлыг хэт богино хугацаагаар буюу сурвалжлагч ярилцлага авах төдийхнөөр хийж байх нь элбэг. Энэ нь байж болох ялгаа боловч “хүн судлалыг” “хүн судлал” болгож байдаг хамгийн чухал зүйл нь “угсаатны зүйд” алдагдахад хүрч байгаа нь энэ хоёр өөр өөр салбар ухаан мэт дүрслэлийг бий болгож байна.

Гуравт, судлагдахууны хүрээ царааны хувьдаа, антропологи мөн Европын этнологи анхнаасаа харийн соёлыг, өөрийнхөөсөө өөр нийгмийг судлах зорилготой гарч ирсэн бөгөөд энэ чанар нь одоо өөрийнхөө соёлыг судалдаг native anthropology буюу “уугууль нутгийн хүн судлал” гэж бий болсонийг эс тооцвол өнөө хэр харийг судлах чанар нь хүчтэй хадгалагдаж байдаг. Харин Монголын “угсаатны зүйд” энэ чанар бараг гээгдсэн гэхэд хэлсдэхгүй. Өөрөөр хэлбэл, бидний “угсаатны зүй” “монгол судлал” болон хувирчээ. Хэн нэг нь бид монгол дахь өөр өөр угсаатны бүлгүүдээ судлаад байгаа юм биш үү гэх бизээ. Энэ нь буруу биш боловч үүгээр хязгаарлаад орхивол учир дутагдалтай болно. Учир нь хүрээ царааны хувьдаа монгол судлалдаа л багтсаар байна гэсэн үг. Энэ бол манай “угсаатан судлал” антропологитой харьцуулвал түүний нэгэн хэсэг болох өмнө дурдсан “уугууль нутгийн хүн судлалын” хэмжээнээс халихгүй байна гэсэн үг юм. Харин хүн судлалын ёсоор бол үүнээс өргөн хүрээтэй судалгаа хийх учиртай буюу хөрш ард түмнүүдээ тухайбал, хамгийн наад зах нь Буриадыг, Өвөр Монголыг, цаашлаад, Оросыг, Хятадыг судалж байх учиртай болно.

Дөрөвт, судлагдахууны цаг үеийн хувьдаа “хүн судлал” одоог гол эх сурвалжаа болгон одоо үеийг судалдаг байхад харин манай “угсаатны зүй” уламжлалт соёлыг буюу өнгөрсөнийг голлон судлаад байдаг. Цаашилбал, судалгааны сэдвийн хувьд дандаа монголын уламжлалт нийгэм-соёлын зүйлсийг гол сэдвээ болгож байдаг. Тийм ч учраас “угсаатны зүйг” түүх судлалын нэгэн хэсэг хэлтэрхий хэмээн тодорхойлж байдаг нь түүнийг одоотой биш харин өнгөрсөнтэй хамаатуулж сэтгэдэгийн илрэл болно.

Тавд, бие даасан салбар ухаан гэдэг үүднээсээ “хүн судлал” нийгэм, соёлд хандах өөрийн гэсэн өвөрмөц чиг хандлагатай, зарчимтай байдаг. “Хүн судлал” “угсаа төвлөх үзэл” (ethnocentrism) буюу хэн нэгэн өөрийнхөө соёлыг бусдынхаас илүү дээр хэмээн сэтгэж бусдын соёлыг өөрийн нэг л соёлын хэм хэмжээ, үнэлэлтээр тодорхойлохыг учир зүйд нийцэхгүй гээд “соёлын харьцангуй байдал” (cultural relativism) буюу янз бүрийн соёл болгоныг өөрийнх соёлын хэм хэмжээ, үнэлэлтээр харвал илүү ойлгогдоно гэдгийг гол зарчмаа болгодог (Kottak 2004: 353-355). Жишээлбэл, өмнөд Хятадын иргэд өт хорхой шарж хуураад амтархан идэх соёл зөвхөн тэр соёлынхоо хэм хэмжээгээр л хичнээн сайхан амттай болох нь ойлгогдохоос биш тарган хонины мах амтархах дуртай Монгол соёлын хэмжүүрээр огт ойлгомжгүй зүйл санагдана. Харин бидний гүүний айраг ууж, адуу тэмээний мах идэх соёл, хорхой шавьж иддэг өмнөдийнхний соёл ухамсраар төсөөлөхөд бэрх байх нь ойлгомжтой. “Хүн судлалын” энэ зарчим Монголын “угсаатны зүйд” нэлээд алдагдсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, “угсаатны зүйн” “угсаа төвлөх үзлийн” шинж чанар нь давамгайлах болжээ. Бидний судалгаанд өөрийн түүх соёлоо бусдынхаас дээгүүр бодсон, түүгээрээ бахархасан, манай монгол соёл л ийм сайн сайхан, аугаа баян, гүн гүнзгий гэхчилэн шагширсан сэтгэгдэл ихээр агуулагдаж байдаг. Тиймээс бид өөрсдийн өвөг дээдсийн буюу өнгөрсөн үеийн “гайхамшигтай” гэж өргөмжилсөн түүх соёлоо магтан сайшаасан аястай судалгаа хийгээд байхаас биш харин буруутган шүүмжилсэн судалгаа маш цөөхөн байдгийг хэн бүхэн мэдэж байгаа. Ингэвэл эрдэм шинжилгээний ажил дэндүү нэг талыг барьсан туйлширсан бодит бус үр дүнтэй болно. Судалгааны сэдвүүдийг авч үзвэл ихэвчлэн уламжлалт соёл гэсэн нэгэн бүхэл агуулгад багтаж байдаг. Хамгийн наад захын жишээ дурдахад бид Хятадын их гүрэний улс төрийн хүчийг буруутгаад муулаад Монголчууд тэгдэггүй мэтээр сэтгээд байхаас биш харин үнэн хэрэгтээ энэ бол Хятад, Монголоос шалтгаалж байгаа хэрэг биш харин ямар ч их үндэстэн багаа дарамталж байдаг гэдэг үүднээс харж судалдаггүй билээ. Хятад гэлтгүй бид ч баруун монголчууд, Буриад, Казах, Тува нараа чамгүй гадуурхасан. (дэлгэрэнгүйгээр Bulag 1998-г үз) Үүнийг бичиж тайлбарласан Монгол судлаачийн бүтээл бараг үгүй байна. Яагаад гэвэл бид өөрсдийгөө магтах дуртай “угсаа төвлөх” (ethnocentrist) үзэлтэй ажээ. Энэ утгаараа “угсаатны зүй” маань монгол судлалын нэгэн хэсэг болж таарна.

Монголын “угсаатны зүй” болон Евро-Америкийн этнологи, антропологи хоёрын энэ ялгаатай байдалд хоёр хариулт өгч болно. Нэг нь, зарим хүмүүс угаасаа энэ хоёр салбар ухаан хоёр өөр салбар ухаанууд юм гэж маргаж болох юм. Тэгвэл, Монголд “нийгэм-соёлын хүн судлал” гэдэг шинжлэх ухааны энэ салбар огт байхгүй гэсэн үг бөгөөд шинээр нээвэл зохилтой гэсэн үр дүн гарна. Эсвэл, хоёртох нь, өөр нэг хэсэг нь энэ хоёр угаасаа нэг салбар ухаан байгаад нэгдэн хөгжих учир зүйтэй атлаа энэ зүй зохисоо хадгалж чадалгүй салцгаасан гэдэг дүгнэлт илүү үнэнд нийцтэй. Ингэж үзвэл энэ хоёрыг дахин нэгтгэх бодлого баримтлах шаардлагатай болж байна.

Этнологи болон антропологийн ирээдүйн чиг хандлага

Дүгнэж үзвэл, “угсаатны зүйн” цаашдийн чиг хандлагыг антропологи юмуу этнологи гэж нэрлэх нь зохимжтой гэдэг тодорхой юм. Харин эндээс алийг нь сонгож авах вэ гэдэг бол бидний дараагийн асуудал болж байна. 1995 оноос хойш этнологи гэсэн сонголт хийсэн нь зөв зүйтэй шийдэл байсан боловч бас дутагдалтай талууд нэлээд байна. Учир нь дэлхий дахинд этнологи гэдэг нэр томъёо улам шахагдаж антропологи гэдэг нь хүчтэй түрэн орж ирж байгаа нь олон жишээн дээрээс тодорхой байдаг. Этнологи гэдэг үг антропологи гэдэг утгаар хамгийн хүчтэй хэрэглэгдсээр ирсэн Франц хэлтнүүд л гэхэд сүүлийн үед энэ хоёр нэр томъёог хосоор хэрэглэх эсвэл заримдаа дан антропологи гэж хэрэглэх тохиолдол нэлээд түгээмэл болоод байна. Тухайлбал, Францын энэ мэргэжилийн томоохон толь бичиг нь “Этнологи, антропологийн толь бичиг” (Dictionaire de l’ethnologie et de l’anthropologie 1991) гэх буюу голлон үздэг сурах бичиг нь “Нийгэм, соёлын антропологи” (Anthropologie sociale et culturelle 1992) гэсэн нэртэй байна.

Түүнчлэн хэдий энэ хоёр нэр томъёо ялгаагүй нэгэн зүйлийг нэрлэж байгаа гэж ном сурах бичиг, нэр томъёоны толиудад санал нэгтэй хүлээн зөвшөөрөх боловч аль нэрийг нь хэрэглэж байна тэр дэг сургуулийг баримталж дэмжиж байна гэсэн санаа болдог. Тодруулбал, бид монголоор “соёлын хүн судлал” англиар cultural anthropology гэдэг нэрийг авч хэрэглэвэл дэлхийн хүн судаалчид биднийг Америкийн, харин “нийгмийн хүн судлал” буюу social anthropology гэвэл Английн, этнологи (ethnology) гэвэл Францын дэг сургуулийг баримталж байгаагаа илэрхийлэхийн нэгэн хэлбэр болно.

Дээрх хоёроос гадна бас нэгэн албан бус зөрөө ажиглагдаж байдаг. Олонх нийгэм-соёлын хүн судлаачдын хувьд Оростой шинжлэх ухааны хэлхээ холбоо зузаантай тухайлбал Монголд этнологи гэдэг нэр томъёо хэрэглэхэд нэгд, Францын бус харин Оросын дэг сургуулийг дагаж байна гэж хүлээн авах магадлал өндөр бөгөөд хоёрт, Орос, Монголд нэгэнтээ олон жил этнологи биш этнографи байсан гэдгийг мэдэх тул тэр утгаараа бидний шинэчлээд өгсөн этнологийг этнографи хэмээн хандсаар байх нь түгээмэл байдаг.

Монголд өдий болтол байсан этнографи дээр суурьлан этнологи, антропологийг цэгцтэй бүрэн бүтнээр нь хөгжүүлэхэд бид аль нэгэн их соёлын дэг сургуулийг сонгон дагах нь олон оронд байгаа энэ салбар ухааныг нэгтгэн ойртуулах гэсэн дэлхий нийтийн хөгжлийн чиг хандлагыг сөрсөн хэрэг болохын сацуу дэндүү хязгаарласан, мөн манайх шиг бага улсад бодлогын хувьд ашиггүй, зөв зүйтэй сонголт биш юм. Түүнчлэн, нэгэнтээ шахагдан өөрийгөө бүрэн дүүрэн илэрхийлэхийн тулд антропологи гэдэг үгийг хамт хэрэглэхдээ хүрээд байгаа этнологи гэдэг нэр томъёог хэрэглэх нь ч туйлын зөв шийдэл биш болж таарч байна. Харин түүний оронд нэгэнтээ дэлхийн олон оронд хүчтэй дэлгэрч байгаа олон улсууд хүлээн зөвшөөрч, танин мэдэж байгаа антропологийг авч хэрэглэх нь зөв зүйтэй юм. Ингэхдээ дангаар нь антропологи гэж хэрэглэвэл антропологийн салбар ухаанаас ялгарахгүй, тухйалбал биологийн антропологиос ялгагдахгүй болох тул түүнийг тодотгож “нийгэм-соёлын” гэдэг нэмэлтийг нь хамт хэрэглэх нь зүйтэй болов уу. Энэ нэрийн давуу тал нь нэгд, биднийг этнологи ялангуяа Орос, Монголд дангаараа байсан этнографитай хольж солихгүй; хоёрт, энэ нэр нь аль нэгэн дэг сургуулийг онцлоогүй олон улсад хэрэглэгдэж байгаа тул бидний уялдаа харилцаа олон улсын түвшинд уян хатан альч улсын энэ салбарын байгууллагатай харьцах боломжийг нээж өгнө; гуравт, нэгэнт дэлхий нийтийн хэл болж байгаа англи хэлээрх бүхий л үйл ажиллага, судалгаа шинжилгээнд ойртоно гэхчилэн олон зүйлийг дурдаж болно.

Ном зүй

Бадамхатан С. 2005. Эрдэм шинжилгээний бүтээлүүд, 3-р боть, Улаанбаатар:

Монголын үндэсний түүхийн музей.

Barnard A., Spencer J. 1996. Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology

(Нийгэм, соёлын хүн судлалын нэвтэрхий толь). London: Routledge.

Bonte P., Izard M. 1991. Dictionaire de l’ethnologie et de l’anthropologie (Этнологи,

Антропологийн толь бичиг). Paris: Presses Universitaires de France.

Bulag, Uradyn E. 1998. Nationalism and Hybridity in Mongolia (Монгол дахь

үндэсхэрхэг үзэл ба эрлийзжилт). Oxford: Clarendon.

Deliege R. 1992. Anthropologie sociale et culturelle (Нийгэм, соёлын хүн судлал).

Bruxelles: De Boeck University.

Dostal, W., Gingrish, A. 1996. German and Austrian Anthropology. Barnard A., Spencer

J. нарын эмхэтгэсэн Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology дотор. London: Routledge.

Hendry J. 1999. An Introduction to Social Anthropology: Other People’s Worlds

(Нийгмийн хүн судлалын удиртгал: Өөр хүмүүсийн ертөнц). London: Macmillan Press.

Kottak C. P. (1974) 2004. Anthropology: The Exploration of Human Diversity. Montreal:

McGraw-Hill.

Leavitt, John. French Anthropology. 1996. Ethnography (Этногафи). Barnard A.,

Spencer J. нарын эмхэтгэсэн Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology дотор. London: Routledge.

Лурье С.В. 1999. Историческая Этнология. Москва: Аспент Пресс.

Sanjek R. 1996. Ethnography (Этногафи). Barnard A., Spencer J. нарын эмхэтгэсэн

Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology дотор. London: Routledge.

Садохин А. П., Грушевицкая Т.Г. 2000. Этнология. Москва: Высшая Школа.

Tishkov, Valery. 1996. Russian Anthropology. Barnard A., Spencer J. нарын

эмхэтгэсэн Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology дотор. London: Routledge.

Wood P. W. 1997. Ethnography and Ethnology. T. Barfield-ийн эмхэтгэсэн The

Dictionary of Anthropology (Хүн судлалын толь). Oxford: Blackwell Publishing.

---

[1] Манай угсаатны зүйг үндэслэгч эрдэмтэн С. Бадамхатан энэ үгийн гарлыг Грекээс үүдэлтэй гэж бичсэн байдаг (Бадамхатан 2005: 3).

[2] Эдгээрээс гадна баруун Европын, Скандинавын орнуудын, Японы гэх мэтийн олон уламжлал, дэг сургууль байж болохыг энд дурдахгүй өнгөрөх аргагүй. Гэхдээ энэхүү өгүүлэлд энэ салбар ухаанд гол гэгдэх, монголын Угсаатны зүйын уламжлал шинэчлэлд нөлөө бүхий дэг сургуулийг дурдлаа.

[3] Тус нэвтэрхий толийн 2003 оны digital буюу цахим хэвлэлээс ишлэн авав.

Блог судлагааны талбар байж болох уу?

BLOG хэмээх Virtual Community-н бидний глобалчлагдаж буй дэлхий ертөнцөд тэр дундаа Монголчуудад маань нэвтэрч эхлээд чамгүй хугацааг ард орхилоо. Блог банжиг гэхэд л 5000 гаруй хэрэглэгчидтэй гэвэл энэхүү орон зайнд судлаач бидний судлагааны хэрэглэгдхүүн байж болох гэж үү?

Блог хэлэлцүүлэгт хэдэн зуун санал бодол энд тэндээс орж ирсэн байдаг. Бидний нөгөө олон талын өнцөгөөё харах болмжийг нээсэн сайхан өргөн талбар юм шиг санагддаг. Интернэтийн ард хэн ч байсан өөрийнхөөрөө байх боломжийг олгодогоороо та хэн нэгэн хүнээс урд нь суугаад асуулга авч байгаагаас мэдээж ондоо байх нь зүйн хэрэг.

Та энэ орчинд хувь хүн судлаачийн чөлөөт байдлыг нас хүйс албан тушаал гэдгээс ангид илүү үнэнд дөхсөн мэдээллийг авах боломжтой мэт.

Нийгэм соёлын хүн судлалын тухай

ХАЙЛЖ БУЙ ДЭЭД МОНГОЛ!

Д Бум-Очир (dbochir@yahoocom) Кембрижийн их сургууль Их Британи -
Британий Монголчуудын чуулга уулзалтад тавигдаж Цахим Єртөө болон Монгол банкны Єргөмжлөл тусгай шагнал хүртсэн илтгэл

Робинзон Крузогийн шинжлэх ухаан

1990-ээд оноос хойш дэлхий дахинд хүчтэй ноёрхож слав хэлээр хөлөглөсөн коммунист засаглал нуран унаснаар олон хүмүүс дэлхий нийтийн мэдээллээс хоцрогдохоо хоцрогдож басхүү тэнд дуу хоолойгоо хүргэж амжаагүйгээ улам ихээр мэдэрч эхэлсэн болов уу Энэ байдал олон нийтийн мэдээллээр зогсохгүй бас монголын шинжлэх ухаанд хамаатай юм

Робинзон Крузогийн шинжлэх ухаан

1990-ээд оноос хойш дэлхий дахинд хүчтэй ноёрхож слав хэлээр хөлөглөсөн коммунист засаглал нуран унаснаар олон хүмүүс дэлхий нийтийн мэдээллээс хоцрогдохоо хоцрогдож басхүү тэнд дуу хоолойгоо хүргэж амжаагүйгээ улам ихээр мэдэрч эхэлсэн болов уу. Энэ байдал олон нийтийн мэдээллээр зогсохгүй бас монголын шинжлэх ухаанд хамаатай юм. Монголд олон чиглэлээр чадалтай сайн эрдэмтэд онол судалгаагаа уралдуулж нэгэн үе түүнийгээ орос хэлээр дамжуулан дэлхий нийтэд хүргэх зам тавьж байсан боловч тэр нь голдуу слав хэлтнүүд болон коммунист засаглалаар хязгаарлаж байсан нь дамжиггүй ээ.

Коммунизм гэдэг томоохон арал живж үгүй болох цагт сүүлийн хэдэн жил бид дэлхийд гарах гүүрээ бэлдэж монгол гэдэг түүнээс ч жижигхэн арал дээрээ жаахан сууцгаалаа. Ингээд бодохлоор бидний орчин үеийн шинжлэх ухаан эзгүй арал дээр байгаад байх шиг санагдана. Англи хэлийг эрчимтэй сурч барууны олон оронд олон монгол оюутнууд суралцаж, олон эрдэмтэд ажиллаж айлчилж мэдээлэл солилцож эхэлж буй энэ үед олон хүмүүс бидний судлаад яриад байдаг олон зүйлийг аль хэдийнээ барууныхан судалчихсан ярьчихсан харин бид мэдээгүй өнгөрчихсөн байгаатай нүүр тулсан биз ээ. Ийнхүү шинэ соргог мэдээлэлтэй нүүр учрах бүрийдээ олсон, дуулсан, сонссон мэдсэнээ мэргэжил нэгт номын нөхөд, оюутан залуучууд, цаашилбал монгол түмэндээ хүргэж дуулгаж хуваалцмаар, түгээмээр, дэлгэрүүлмээр санагдах нь хэн бүхэнд цөөнгүй тохиолдсон байх. Энэ бол арал дээр байснаа мэдсэний нэгэн илрэл гэлтэй. Энэ бол монгол хүний оюуны чадал сулаас болсон хэрэг биш харин ч нийгэм түүхийн эгзэгтэй нугалаанд хавчигдан хашигдсан бидний аугаа их түүхийн нэгээхэн жижиг хугацаа юм.

Яг л ийм хувь зохиолоор монголд судалгааны олон шинэ салбар, арга зүй тэр ч бүү хэл бүхэл бүтэн бидний огт мэдэхгүй шинжлэх ухааны шинэ салбар дэлгэрч байгаагийн нэг нь яахын аргагүй "Нийгэм-соёлын хүн судлал" (Британид Social Anthropology, Америкт Cultural Anthropology) мөн юм. "Хүн судлал" гэсэн энгийн бөгөөд ерөнхий нэрэн дор бид юу ч багтааж болно. Єөрөөр хэлбэл, шинжлэх ухааны ямарч салбар шууд болоод шууд бус утгаараа "хүн судлал" байж болох юм. Хэдий тийм боловч энэхүү өргөн утгаас гадна "хүн судлал" гэдэг шинжлэх ухааны тодорхой хэдэн салбар байдгийг бид мэдэх ёстой. Хамгийн түгээмэл нь "Биологийн хүн судлал" (Biological Anthropology) болоод "Нийгэм-соёлын хүн судлал" хоёр болно. Хэдийгээр энэ хоёр "хүн судлал" буюу anthropology гэдэг ерөнхий ухагдахууны хувьдаа холбоотой боловч нэг зүйл огт биш билээ. Харин ч өөр өөрийн судалгааны онол арга зүйтэй, өөр өөр судлагдахуунтай, нэг нь байгалийн шинжлэх ухааны нэгэн зүйл, нөгөө нь нийгмийн шинжлэх ухааны нэгэн салбар.

Биологийн хүн судлал монголд үүсч хэдхэн жил болоод чамлахааргүй амжилттай байгаа бол харин нийгэм-соёлын хүн судлал дөнгөж одоо л монголд төрөх гэж оролдож байгаа гэж хэлэхэд хэлсдүүлсэн болохгүй ээ . Монголд монгол судлал, угсаатны судлал, соёл судлал, нийгэм судлал зэрэг нийгэм-соёлын хүн судлалтай төстэй салбар байх боловч аль нь ч түүнийг орлохгүй өөр өөрийн онцлогтой.

Нийгэм соёлын хүн судлалын тухай товч

Нийгэм соёлын хүн судлал 20-р зууны эхэн үеэс анх Британид гүн ухаан болон нийгэм судлал хоёр дээр суурилан үүсэж хөгжсөн. Тиймээс ч одоо хэр нийгэм-соёлын хүн судлалыг "хүнтэй гүн ухаан" харин гүн ухааныг "хүнгүй гүн ухаан" гэж хошигнон хэлдэг нь санамсаргүй хэрэг биш юм. Сонгодог утгаараа нийгэм-соёлын хүн судлал улс төр судлал, шашин судлал, эдийн засаг судлал, ураг төрлийн холбоо судлал гэсэн хүний нийгмийн бараг бүхий л зүйлсийг судалдаг өргөн агуулга бүхүй дөрвөн гол чиглэлтэй. Сонсогч уншигч хэн бүхэнд нэн тэргүүнээ төрөх асуулт бол, тухайлбал, "нийгэм-соёлын хүн судлалын улс төр судлал" гэгч "улс төр судлал" гэдэг бүхэл бүтэн том шинжлэх ухаанаас ямар ялгаатай эсвэл "эдийн засаг" гэдэг том ухаан байхад "нийгэм-соёлын хүн судалын эдийн засаг судлал" юу судалдаг юм бэ гэхчилэн асуух байхаа. Хүн судлаачид хариуд нь "улс төр судлал улс төрөө судлаад түүн доторх хүнийг нь анхаардаггүй", "эдийн засаг судлал эдийн засгаа судлаад түүн доторх хүнийг анхаардаггүй" гэхчилэн хариулах нь түгээмэл. Энэ мэтчилэн тэдгээр том шинжлэх ухаанд алинд нь ч багтаддаггүй "жижиг" хэмээн орхигдсон асуудлуудыг хүн судлал судалдаг. Тухайлбал, Америкийн эдийн засаг судлал америкийн уугуул индиан овгийн хоол хүнсээ хэрхэн залгуулдаг асуудлыг судалдаггүй, Монголын улс төр судлал багш сурагч хоёрын хоорондох бодлого, бичил улс төрийг судалдаггүй байх жишээтэй.
Шашин судлал ч ялгаагүй шашныг судлахаас биш харин түүн дотор хүн юу хийж, юу бодож байгааг тэр бүр анхааран үздэггүй. Харин энэ бүхнийг хүн судлал судалдаг. Хүн судлалын өөр нэгэн онцлог нь өөрийн нийгэм соёлоос илүү өрөөл бусдын соёл нийгмийг судалдаг чанар юм. Энэ утгаараа нийгэмд эдийн засаг шиг ч юмуу анагаах ухаан шиг ус талх шиг зайлшгүй нэн тэргүүнээ шаардагдах хэрэгцээ биш ч гэсэн огт хэрэггүй зүйл биш юм.

Энэ чанар нь нийгэм-соёлын хүн судлалыг "хөршөө таних ухаан" гэж товчхон томъёолсон нь ч байдаг. Дэлхийн олон үндэстнүүд битгий хэл цөөхөн монгол угсаатнууд бие биеэсээ хэл соёл, сэтгэлгээнийхээ байдлаар ихээхэн ондоошсон байдаг. Хамгийн ойрын жишээ дурдахад бид хятадуудыг шавьж хорхой иддэг гэж гайхаж байхад тэд биднийг морины нуруун дээр амьдардаг гэж гайхаж суудаг. Хүн судлал хамгийн энгийн утгаараа энэ л хичнээн зуун жил хамтран бөөр нийлэн суусан хөршийнхөө талаарх гайхширлыг арилгах, энэ талаар илүү ихийг олж мэдэж ойлгох гэсэн оролдлого гэж хэлж болно. Бие биенийгээ илүү таньж мэдсэнээр үл ойлголцох харилцаанаас зайлсхийж чадах юм. Хүн судлалын энэ чанарыг анх колончлолын үед улс төрийн зорилгоор ашиглаж байсан юм. Тухайлбал, Англичууд энэтхэгчүүдийг колончлохын тулд энэтхэгчүүдийг таньж мэдэж байх шаардлага тулгарч үүнд хүн судлал ач холбогдлоо өгч байжээ. Энэ нь зөвхөн колончлох гэдгээр хязгаарлагдахгүй колонлогдож буй хэсэг нь ч колончилж байгаа бүлэг хүмүүсийг таньж мэдэхэд хэрэгтэй. Энэ талаараа хүн судлал соёл судлал, тухайлбал монгол судлалаас ялгарах юм. Учир нь соёл судлал гэдэг бол өөрийн соёлоо л судлахаас биш гадны соёлыг судалдаггүй.

Хэрвээ хэн нэгэн гадны соёлыг судалвал тэр нь гадаад судлал болох бөгөөд, монголын жишээн дээр л гэхэд нэн тэргүүнээ МУИС-ийн Гадаад хэл соёлын сургууль санаанд буух биз. Гэтэл тэр сургууль маань гадаад хэл л сургадаг гэдгийг хэн бүхэн мэднэ. Ингээд үзвэл бидэнд гадаадыг судалдаг шинжлэх ухаан байхгүй бололтой. Магадгүй нийгмийн хөгжлийн үүднээсээ манай улс хүнийг судлах нь битгий хэл өөрийгөө яана гэж байгаа гэж олон хүн хэлэх байх. Үүнд хоёр хариулт өгч болно.
Эхнийх нь, хөгжлийн шатанд тун удахгүй бид талхаа төвөггүй олж иддэг болоод хөршүүдээ гүн гүнзгий судлах шаардлага юу юугүй тулгарах нь дамжиггүй.
Удаах хариулт хүн судлал зөвхөн гадаад улсыг судлах гэсэн утгатай бус харин арай жижиг хүрээнд "гадаад угсаатнуудыг" бусад буриад, дархад, дөрвөд гэхчилэн монгол угсаатнуудаа, түрэг, казах, сибирийнхэн гэхчилэн алтай язгуур хэлтнүүдээ судлах хүрээнд ойлгогдож болно. Түүнчлэн өөрийнхөө соёлыг ч хүн судлалын үүдээс (энэ утгаараа соёл судлал юмуу монгол судлалтай төстэй болно) судалж болдгийг native anthropology гэдэг.

Нийгэм-соёлын хүн судлалыг зүгээр нэг хөршөө таних ухаан гэж хэлвэл бас түүний онцгой чанарыг бүрэн тодорхойлоогүй орхисонд тооцогдоно. Нийгэм соёлын хүн судлалд бусад нийгмийн ухааны салбаруудад алинд нь ч байдаггүй давтагдашгүй судалгааны арга зүй байдаг. Энэ нь participant observation буюу "биечлэн дагах арга зүй" юм. Хүн судлаачид судалж буй бүлэг хүмүүс, тэдний нийгэм дотор хамгийн наад зах нь арван хоёр сар буюу түүнээс дээш хугацаагаар тэдэнтэй хамтран амьдардаг. 20-р зууны эхэнд хүн судлалын эцэг гэгдэх Британид сууршсан Польш гаралтай эрдэмтэн Малиновский номхон далайн Тробрианд арлынхны дунд зургаан жил суурин судалгаа хийж тэнд амьдарч байсан түүхтэй. Харин өнөөгийн судлаачид судалж буй хүмүүсийнхээ хэлийг мэдэхгүй бол хоёр жил хүртэлх хугацаагаар хээрийн судалгаа хийж тухайн хүмүүсийн хэл соёлд нэвтэрхий суралцдаг.

Зарим тохиолдолд судлаач энэ хугацаанд хоёр буюу түүнээс олон хэл сурах ч шаардлага тулгарч болно. Хамгийн наад захын жишээ хэлэхэд Хятад улс дахь Төвд судлаач барууны оюутнууд төвд болон хятад хэл харин хятад дахь монгол угсаатнуудыг судалж байвал монгол болон хятад хэлийг хослуулан эзэмшдэг. Хүн судлал үүгээрээ юу хэлж байна вэ гэвэл хүн болоод түүний нийгэм соёл гадны нүдээр өнгөцгөн гүйлгэж хараад ямар нэгэн дүгнэлт хийж болох тийм энгийн зүйл биш гэдгийг сануулж байгаа юм. Бүр цаашилбал, хэн нэгэн хүн юмуу бүлэг хүмүүс хөршийнхөө тухай нарийн сайн судалж мэдээгүй, бүрэн таниагүйн хар гайгаар ташаа сэтгэгдэл сууж аливаа шийдвэрээ тэр л ташаа дүгнэлтэнд тулгуурлан гаргах өрөөсгөл харилцааг буруушааж байна гэсэн үг.

Иймээс хүн судлалын тавьж буй шаардлага бол гадны хүн буюу судлаач судалж буй нийгмийнхээ нэгэн эд эс нь болтолоо гүнд нь нэвтэрч, хэрвээ европын судлаач Төвд судалж байгаа бол "төвд болох", Монгол судалж байгаа "монгол болох", Ємнөд Африкийн Зүлүчүүдийг судалж буй бол "зүлү хүн" болохыг шаарддаг.
Тэд мөстэй хүйтэн голын усанд орж зогсоод хэдэн цагаар ан хийх юмуу эсвэл магадгүй бясалгал хийж байвал судлаач мөн л түүнийг хийж, янз бүрийн шавьж хорхой, тарвага зурам, амьд сармагчны тархиар хооллож байвал мөн л тэгж хооллох нь хүн судлаач хүний үүрэг. Тийм ч учраас хүн судлаачид судалж буй газартаа хуурай эцэг эх, ах дүү, төрөл садан, анд нөхөдтэй болж магадгүй насан туршийн холбоо тогтоодог. Анх намайг энэ чиглэлээр суралцаж эхлэхэд бидний англи өвгөн профессор эгч нь өөд болчихлоо гээд Европын хаа нэгтээ биш харин Гималайн нурууны суган дахь Нипал руу явж байсан нь үүний нэгэн жишээ.

Хүн судлалын дэвшүүлж буй энэ шүүмж хэн бүхэнд байдаг хүний нийгмийн зан гэж хэлж болно. Нээрээ л хүн, танихгүй мэдэхгүй байж сайлж муулах дуртай, голгүй мэдээлэл дээр дүгнэлт яаран гаргамхай төрөлхтөн юм. Монголчуудын жишээн дээр л гэхэд "дөрвөд хүн хүн биш", "буриад хүмүүс нанчилдаантай", "өвөрлөгч хүн хужаа санаатай", "төвд хүн харанхуй бүдүүлэг", "англичууд хүйтэн хөндий, их зантай" гэхчилэн бидний мэдэх олон танил дотно дүгнэлтүүд бий. Энэ үнэхээр үнэн үү? Үнэндээ бид үнэн худлыг нотлоогүй магадгүй хэн ч хэзээ ч нотлохгүй, хэн нэгэнд тохиолдсон байлаа ч гэсэн ганц нэг жишээ бүхэл бүтэн үндэстэн угсаатныг төлөөлж чадах бил үү! Энэ мэтийн өрөөсгөл сэтгэлгээ нийгэм даяр ноёлж байдаг нь монголд ч биш дэлхий нийтэд түгээмэл гэж дэлхий даяар хэсэн судалдаг хүн судлаачид санал нэгтэй хэлнээ.

Иймэрхүү үндэсгүй өрөөсгөл сэтгэлгээний нэгэн жишээ болгон "Дээд Монголын" талаар дурдасуу.

Дундад улс дахь монголчуудын тухай бидний төсөөлөл

"Дээд монгол" гэж нэртэй монгол угсаатан байдаг гэдэг тухай монгол судлаач болж байсан би хүртэл саяхан болтол мэдэхгүй байсан нь ичгэвтэр бас гутамшигтай гашуун үнэн билээ. Харин "Хошууд монгол", "Хөх нуурын монгол", Гүш хаан гэвэл мэдэх хүн нэлээд хэд нэмэгдэнэ. Учир нь Дээд монгол гэдэг тэдний нэр харьцангуй хожуу бий болсон бололтой. Харин удаах Хошууд, Хөх нуурын монгол гэдэг нэр харьцангуй эрт үед хамаарч, бичиг сурвалжид их дурдагдаж түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн. Бид эртний нэрийг нь мэдээд арай хожуухан бий болсон ардын дунд өргөн хэрэглэгддэг нэрийг нь мэдэхгүй байна гэдэг бол бид түүх болоод өнгөрсөнөө дэндүү их нандигнаж түүнийгээ мэдэхийг эрхэмлэх боловч түүний хажуугаар мэдээллээ шинэчлэхгүй, орчин цагт болж байгаатай хөл нийлүүлэхгүй хоцрогдож байгааг харуулж байна гэлтэй.

Энэ бол мөн л хүн судлалын өнгөрсөнийг биш харин илүү одоог судалж илтгэж мэдээлдэг бас нэгэн онцлог юм. "Дээд монгол" гэдэг асуулт биднийг монголын тухай хэр мэдэх вэ гэдэг асуултанд унагаж байгаа юм. Цааш нь тэгвэл бүр Хор, Баоань, Дуншаан, Монгур буюу Цагаан монгол гэхчилэн олон монгол угсаатнуудын тухай асуултнуудад бид дараа дарааллан унах нь гарцаагүй. Бид өнөөдөр өөрсдийгөө хоёр сая таван зуун мянгуулаа л гэж боддог. Үнэндээ бид найм орчим саяулаа гэдгээ мэдэх хүн цөөхөн бизээ. Энэ тоо алтай язгуур хэлтэн, түрэг угсаатнууд ч биш зөвхөн монгол угсаатны тоо юм. Арга ч үгүй дээ золоор нэрээ авч хоцорсон, улсаа тунхагласан нь найман саяасаа бид юм хойно омог бардам бусдадаа дээрлэхүү байх нь аргагүй ч биз, бас бидний амжилтыг энд тэнд толгой хоргодох бусад таван сая хагас монголчууд маань бахдах нь ч аргагүй биз. Харин бид бие биенийхээ тухай огтхон ч мэддэггүй нь гачлантай.

Одоо дэлхий дээр нийт найман сая монгол угсаатан байдаг тухай мэдээ бий. Түүний дөрвөөс таван сая нь хятад улсад аж төрдөг. Түүнийг нарийн шүүж үзвэл ядаж дөрвөн сая нь цэвэр монгол гэдэг (цэвэр монгол гэж юу билээ?). Үлдсэн нь соёлын хувьсгалын үед үнэн худал хэлж цөөн тоот үндэстэн байхын ашиг хонжоо бодож монгол гэж бүртгүүлсэн хятад иргэд эсвэл ураг холдож өөр үндэстэнтэй нийлсэн хүмүүс байж болно.

Тэдний тухай бид хэр мэдэх билээ? Бид тэднийг Эрээн дээр наймаа хийж, Бээжинд монголчуудыг хууран мэхэлж мөнгө салгадаг гэж л мэддэг. Тиймээс бид тэднийг "Хужаа" гэж муучлан нэрлэдэг. Ихэнх монголчуудын хувьд дундад улс дахь бүх монголчууд "Хужаа" гэдэг нь тодорхой. Єөрөөр хэлбэл "хятад" гэсэн доромж утгаар бид хэрэглэх буюу уул гарал нь "наймаачин, худалдаачин" гэсэн утгатай хятад үг гэж дуулсан юм байна.. Бидний хамгийн ойрхон харилцаж чадаж байгаа нь наймаа арилжаагаар дамждаг. Євөр монголчууд ч гэсэн хүн л юм хойно наймаа хийлгүй л яахав, зарим нэг нь Эрээн, Бээжин хавиар эргэлдэлгүй ч яахав, зарим нэг нь наана цаана хэлж хэдэн бор юм ололгүй ч яахав. Энэ бол зөвхөн "Хужаагийн" хийдэг хэрэг биш харин ямар ч үндэстэн хэн ч хийж болох зүйл. "Хужаа" нарыг бүү хэл монголчууд өөрсдөө ч бие биенээ мэхэлж хэдэн бор юмтай болох нь элбэг үзэгдэл болоод байгаа. Євөр монголыг зурагтаар хальт харж даажигнах, Эрээн, Бээжин дээр хааяа тааралдаж өмд гутлын хэрүүл хийхээс өөрөөр бид тэднийг огт мэдэхгүй, тэр цөөхөн хэдэн тааралдаж байгаа хүмүүс бусад дөрөв, таван сая хүнийг төлөөлж чадахгүй нь лавтай. Жинхэнэ Євөр монгол айлд хөдөө очиж үзсэн монгол хүн тоотой хэд байж чадах уу үгүй юу! Гэтэл үнэндээ тэдний ихэнх нь хөдөө мал маллаж, зарим нэг нь газар тариалан эрхэлж монгол байхын төлөө үхтэлээ тэмцэж, хэл соёлоо биднээс илүү эрхэмлэдэг гэдгийг бид мэддэггүй.

Түүнээс гадна монголчууд бид дундад улс дахь бүх монголчуудыг бүгдийг нь "өвөр монгол" гэж боддог. Дундад улс дахь монголчуудын ихэнх нь Євөр монголын өөртөө засах мужид байх боловч бүгдээрээ биш гэдгийг бид мэдэж байвал зохино. Дундад улсын бусад мужуудаар хэлэх юм бол, Шинжааны монгол, Леонингийн монгол, Сичиуаны монгол, Юнаны монгол, Шижаны монгол, Гансугийн монгол, Чинхай буюу Хөх нуурын монгол гээд бидний огт дуулаагүй сонсоогүй монгол угсаатнууд олон байдаг. Бид тэднийг бүгдэнгий нь "Хужаа" гэж гадуурхаад мэдлэггүй мэдээлэлгүйгээ гайхуулсаар байх уу? Саяхан нэг анд маань Америкт бид бүгд хятадууд болчихдог "Харууд намайг хятад гээд байхаар нь чи өөрөө Африкийнх уу гэж хэлж би уурлуулдаг юм" гэж хэлсэн нь санаанд бууж байна. Австралид ч хар арьстан уугуул хүмүүс бий шүү дээ. Үүний нэгэн жишгээр Дундад улсынх л бол "Хужаа" байж таарахгүй ээ.

Xөх нуурын монголчууд буюу Дээд монголчууд

Бидний нүдэнд ийм л нэгэн хувь зохиолтой үзэгдэх төрөл садангуудын маань нэг нь Хятадын баруун хойт хэсгийн Гансу, Сичуан, Шижан, Шинжаан дөрвөн мужын дунд орших уугуул Төвдүүдийн нутаг болох Чинхай буюу монголоор Хөх нуур мужид төвд, хятад болон хасаг, хотон, салар лалын шашинтнуудын дунд аж төрдөг Хавт Хасарын удам, түүхэнд бол Хошууд гэгдэх дөрвөн Ойрдын нэг одоогийн Дээд монголчууд юм. Монголчуудын асуудаг тэд монгол уу, монголоор ярьдаг уу, мал малладаг уу, айраг уудаг уу, төвд болчихсон биз дээ, хятад болчихсон биз дээ гэх олон асуултууд яг л бид баруунд ирэхээр танай монголд байшин бий юу, машин бий юу гэдэг бүдүүлэгхэн гадаадынхны асуултуудтай адил юм. 2003 онд надад удаан хугацааны хээрийн шинжилгээний ажил хийх боломж тохион нэгэнтээ монгол дахь угсаатнуудаа судлах боломж өнгөрсөнд ч чамгүй гарч байсан ирээдүйд ч гарах тул энэ удаад гадны монголчуудыг судлах хүсэл төрж Хөх нуурын монгол гэж бидний хамгийн бага мэдэх монгол угсаатнуудын нэгийг сонгон авсан билээ. Ингээд 2003-2005 оны хооронд нийт 13 орчим сар Дээд монголын малчин айлд амьдарч босон суун тэдний дунд судалгаа хийж дээрх бүдүүлэг асуултнууддаа хариу олсныгоо та бүхэнтэй хуваалцъя.

Хөх нуур мужийн монгол гээд хэлэх нь бас тийм оновчтой нэрийдэл биш юм. Учир нь Хөх нуурт л гэхэд гурван өөр түүхтэй, гурван өөр монгол угсаатан амьдардгийн нэг нь л Дээд монголчууд юм. Нөгөө хоёр нь Цагаан Монголчууд болон Баоаньчууд болно. Энэ гурван Монгол угсаатнуудын алиных нь тухай ярьсан зах залгаа Гансу мужийн тухай бас дурдах шаардлагатай. Тэдний зарим засаг захиргааны нэгжийн хувьдаа Гансу мужид багтах нь нэлээд бий. Энэ хоёр мужид нийлээд Цагаан Монголчуудын хүн ам 150 000 орчим, Баоань 10 000 орчим, харин Дээд монголчууд 80 000 гаруй, үүнээс 70 000 гаран нь Хөх нуурт үлдсэн нь Гансугийн Сүбэй суманд бий.

Товчхон дурдахад, Цагаан монголчууд 13-р зууны 1227 оны орчимд энэ газар дайлаар ирсэн Сүбэдэй жанжны цэргүүд гэлцдэг. Баоаньчуудын түүх тодорхойгүй боловч Цагаан монголчуудынхтай төстэй гэж судлаачид таамаглажээ. Тэд аль аль нь өөрийн бичиг үсэггүй боловч монголоор ярьдаг хэвээрээ. Дээд монголчуудын хэлэхээр тэдний дунд нэг сар суухад монгол хэлтэн хэн боловч төвөггүй ойлголцдог болно гэдэг. Нэгэнтээ Хөх нуурт гурван монгол бий тул Хөх нуурын монгол гэвэл чухам хэнийг нь хэлж байгаа нь тодорхойгүй нэрийдэл болчихно. Харин миний энд танилцуулах гэж байгаа угсаатан бол Цагаан монгол, Баоань биш харин Дээд монгол билээ.

Дээд монголчуудыг Хошууд гээд шууд нэрлэвэл бас л учир дутагдалтай. Учир нь Дээд монголчуудын дунд олонх нь хошуудууд мөн боловч бас цорс, торгууд, цөөхөн халхчууд ч бий. Тэдний түүхийн хувьд гэвэл монголчуудын мэдлэгт хамгийн ойрхон буух мэдээлэл бол Цогт Тайж уран сайхны кино юм. Энэ түүхэн кино яг л Дээд монголчуудын Хөх нуурт хэрхэн ирсэн тухай өгүүлдэг. 17-р зууны дунд үед Төвдийн бурхны шашин Гэлүг-па болон бидний хэлж заншсанаар шарын шашин, Нинма-па буюу бидний мэдэх улааны шашин хоёрын мөргөлдөөн ширүүсч Халхын Цогт хун тайж улааны шашинтан байж, түүнийгээ өмгөөлөн дэмжиж Хөх нуурт ирэн шарын шашинтнуудыг алж талан, шахан гадуурхаж, тэр үеийн шарын шашны тэргүүн 5-р Далай ламын байр суурийг хөдөлгөж эхэлсэн гэдэг. Яг л энэ мөчид Ойрд монголчууд шарын шашинтан байж, мөн тэд дотроо бэлчээр нь хүрэлцэхгүй багталцаж ядан байх тэр мөчид 5-р Далай лам дөрвөн ойрдын нэг Хошуудын хан Төрбайхыг залан, туслан тэтгэж Халхын Цогт ханы халдалгаас хамгаалж өгөхийг хүссэн ажгуу. Энэ нь багтаж ядалцаж байсан тэдэнд аятай боломж болон таарч төдөлгүй Төрбайх албат иргэдээ дагуулан Хөх нуурын зүг жолоо залжээ. Ингээд бидний кинонд үзсэн шигээр Хөх нуурын хойд эрэгт байх "Улаан хошуу" гэдэг газар хоёр монгол төвдийн шашны мөргөлдөөний төлөө удам угшил нэгтнийхээ цусыг үзэж улаан хошуу болтол нь тулалдаж Төрбайх ханы ялалтаар төгссөн билээ. Харин Цогтын удам ийнхүү цөөхөн хэдэн халх болж энэ газар үдлсэн нь энээ. Үүнээс хойш Төрбайх хан Далай ламын хамтаар шарын шашныг мандуулж, Далай лам Төрбайх ханд шашныг дэлгэрүүлэгч Гүш хаан цолоор шагнасан нь одоо бидний хэрэглэх түүний нэр нь болсон. 1655-1723 оны хооронд төвд болон Хөх нуурын өндөрлөгт Гүш Хаан өөрийн Хошууд хаант засгийг байгуулан 70-аад жил оршин тогноод 1723-ны Гүш хааны ач Лувсандазан Манжийн ноёрхлын эсрэг босоод дарагдан мөхсөн байна. Түүнээс хойш тэдний төрөл нэгт монголчуудаасаа алслагдан салсан үндэстний мөхлийн ирмэг рүү чиглэсэн он жилүүд эхэлсэн гэхэд дэгсдүүлсэн болохгүй ээ.

Одоо Хөх нуур мужид хоёр томоохон бүлэг Дээд монголчууд байх бөгөөд тэдний тэдний нэг Хэнаны Дээд монголчууд гэж нэрлэгдсэн 32 800 орчим хүн Хуангнан Жэүд байдаг харин нөгөө үлдсэн нэг бүлэг нь олонх нь Хайши Жэүд буюу нуурын баруун талд, зарим нь Найнан Жэү болон Найбэй Жэү буюу нуурын хойд урд талаар нутагладаг. Энэ хоёр бүлгийг дөхөмхөн Төвд болсон Төвд болоогүй Дээд монгол гэж болно. Хэнаны Дээд монголчууд төвдийн нөлөөнд маш их автсан бөгөөд одоо цөөхөн хэдэн өндөр настайчуудаас бусад нь монгол хэл, бичиг мэдэхгүй болсон байна. Харин нуурын баруун, урд хойд талд байх Дээд монголчууд одоо хэр монгол бага, дунд сургуульд суралцан монгол үсэг бичиг хэрэглэж, монгол хэлээр ярилцдаг. Тэдний хэл Ойрд аялгуутай (баруун монголчуудтай төстэй) боловч бидний хэлтэй маш хялбархан нэвтрэлцэнэ. Манай монголчуудын нэг маш бүдүүлэг нэгэн алдаа бол биднийхээс жаахан л ондоо аялгатай ярьж байвал монгол биш гэсэн ойлголт юм. Цаашилбал, энэ бидний социaлизмийн үед олсон их бага ястай болж талцан мөргөлддөг буруу зуршлаас болсон.

Манай улс дахь бага ястнууд маань хавчин гадуурхагдахгүйн эрхэнд, халхчуудын наадам шоглоом болохгүйн тулд өөрсдийн хэл аялгаа хаяж халх хэл aялганд суралцсаны хар гайгаар бид өнөөдөр монгол л бол бидэн шиг ярих ёстой гэдэг бүдүүлэг ухаанд нэвтэрсэн юм. Үнэндээ бол ямар ч хэл олон нутгийн aялгатай байх нь жам ёсны хэрэг бөгөөд ингэснээрээ тэд гадуурхагдах нь огтхон ч байж болшгүй хэрэг. Харин ч Дээд монголчуудын дунд бидний өнөөдрийн оросжиж европжсон хэлийг бодвол уугууль байгуудаараа хэрэглэгдэж буй үгсийн сангийн арвин сан хөмрөг бий. Орчин үед гарч ирсэн орос үг монгол арвин байдаг шиг хятад төвд үг элбэг байх нь ч ойлгомтой. Түүнчлэн биднээс дутуугүй олон хүн Төвд нэртэй байх нь ч элбэг.

Дээд монголчуудын амьдарлын хэв маяг нь манай малчдын нэгэн адил бэлчээр сэлгэж, ууланд оторлож жилдээ наад зах нь таван удаа буурь сэлгэн сарлаг, тэмээ хөлөглөн нүүдэллэдэг. Төвд, хятадуудад шахагдан хамгийн бэлчээр муутай гэгдэх Цайдамын хотгор дахь цөлөрхөг газар шахалдан бууж бэлчээр хомсдсон тул хонь, ямаа голдуухан маллаж, үхэр, сарлаг, тэмээ, адуу аль болох цөөхөн байлгахыг хичээнэ. Цайдмын талаар монгол гэрүүд хамгийн багаар хоёр километер дутамд байх бөгөөд дөхөөд очвол зундаа айл бүр гаднаа гурван гэртэй, том цагаан гэр нь зочны гэр, бага бор гэр хоол сүү цагааны гэр, харин дунд гэр нь тэдний гол амьдардаг гэр байна. Гэрт яваад орвол эсгийн үүдтэй, газар давтан тэгшилж эсгий ширдэг дэвссэн монгол айл байх нь тэдний хувьд бол энгийн хэрэг харин ийм байна гэж төсөөлж байгаагүй бидний хувьд хачирхалтай бахархалтай санагдана. Дээд монголчууд монгол улсын хүн ирсэн гэхээр чимээгээр бүгд ирж харахын хүслэн болж нэг л олон жил уулзаагүй ах дүү, төрөл садан, анд нөхөр ирсэн мэт догдлох нь альч айлд орсон мэдэгдэнэ. Монгол л юм хойно хоймроо залж цай хоол болон мах чанаж, шинэ хонь гаргахдаа тулдаг нь хамгаас ихээр хүндэтгэж байгаагийн илрэл билээ. Арга ч үгүй дээ бараг бүх л Дээд монголчуудын хувьд хамгийн анх удаа уулзаж байгаа тэднийхээр бол "жинхэнэ монгол хүн" юм хойно гайхаж бахадмаар болдог биз. Тэд бусад монголчуудаас тасарч ирээд 350 орчим жил болоход анх удаа Дээд монгол малчин айлд ирж байгаа хүн нь судлаач миний бие болж таарсан юм. Манай 1930-аад оны төгсгөлд болсон эсэргүүний үеэр дүрвэж дутаасан хэдэн лам нараас ондоо хүн энд бараг ирж байсангүй ээ. Ирсэн ч байлаа гэсэн малчин айлд саатаж буусан нь цөөн биз, хот газар үзээд, бурхан номонд бараалхаж хүрээ хийдээр л ороод гараа байлгүй. Зарим нэг нь ихэд гайхаж чухам яагаад манай энд хүрээд ирэв гэж дахин давтан итгэж ядан асууж гайхаж суух буюу нүдэнд нь танай улсаас биднийг тоож хэн ч хэзээ ч ирээгүй, ирэхгүй гэсэн гоморхон нутгаа мөрөөдсөн харц байх нь хотод яваад эргэж ирдэггүй хүүгээ хүлээж цөхөрсөн хөдөөгийн нэгэн настан эхийг санагдуулна. Түргэн зантай нэг нь энэ санаагаа шулуухан хэлж талархаж, баярлаж, бахдаж байгаагаа хэлэн гар чанга атгах нь ч тохиолдоно. Барууны орнуудаар тэр буман хятадын нэг нь гэж үзэгдэн гоочлуулж эсвэл хятад, япон, солонгос, америк, европчуудын хувьд дэлхийг тэртээ нэгэн цагт алж хядаж мориний туурай дор давтсан зэрлэг бүдүүлэг балмад харанхуй хүмүүсийн удам, хөгжиж ядаж байгаа ядуу орны иргэн гэж адлагдаж явсан миний хувьд гэртээ ирснээс өөрцгүй санагдаж билээ. Хотод ч ялгаагүй оюутны зөвлөлийнхөнтэй уулзахаар очиход хүлээж догдолсон хэдэн залуучууд угтаж билээ. Хожин анд нөхөд болоод сонсоход монгол улсын хүн ирнэ гээд костюм өмсөж зангиа зүүгээд догдлон хүлээж байснаа өгүүлж байсан юм.

Ингээд л нөгөө олон асуултууд өрнөнө. Энд ирсэн монгол хүн цөөхөн байдаг шиг Дээд монголоос Монгол Улсад очиж үзсэн хүний тоо хуруу дарам цөөн байдаг. Бид тэдний тухай хэр бага мэддэгтэй адил бидний тухай ч тэд маш бага мэднэ. Хамгийн түрүүнд хүмүүс миний монгол хэл тэднийхтэй нэвтрэлцэж байгаад ихэд баярлан танайхан ингэж чам шиг ярьдаг уу, бидний ярьж байгааг мэдэж байна уу гэхчилэн асууна. "Жинхэнэ монгол хэлийг" ойлгож тэдний хэл ч биднийхээс их зөрөөгүйгээс "бид бас монгол хэвээрээ байгаа юм байна" гэж найдвар тасарчаагүйгээ олж мэдсэндээ догдлон хэдэн зуун жил бичиг үсэг, хэл, соёлоо хаягүйгээрээ бахархана. Монол бичгээр бичсэн ном гаргаж ирэн "энийг гаргах уу" гэдэг л хамгийн аймшигтай асуултуудын нэг байлаа. Монгол Хэл Бичгийн Дээд Сургууль гэж нэг жижигхээн хувийн сургуульд гурван жил лекцээ монгол бичгээр бичиж төгссөндөө баярлахын сацуу бид ямар үнэтэй юмаа хаяж энэ д асуултанд гадаадад явж байгаа олон монголчууд маань байнга унадагт харамсмаар санагдана. Цааш нь тэгээд танай улсад малчин олон байна уу, айраг цагаа элбэг үү, бэлчээр хүрэлцээтэй юу, малаа туугаад очиж болох уу гэхчилэн сонирхоно.

Миний амьдарч байсан Зүүн Хошуу болоод орчмын нутаг баян таргандаа тооцогдох бөгөөд нэг айл дунджаар 600-700 малтай (үүнээс ихдвэл бэлчээрийн даац хэтэрнэ), өвөлжөөндөө 2-3 өрөө өвлийн байшинтай, дулаан малын хашаатай, хятад, хотон эсвэл төвд малчинтай, машинтай, мотоциклтай, цахилгаан үүсгүүр мотортой, нарны туяагаар ажилладаг гэрэлтэй, кабелийн олон сувагтай зурагттай, VCD тоглуулагчтай, гар утастай, гэртээ утасгүй антениар долгион хүлээн авч дамжуулдаг суурин утастай, ямаа, тэмээний ноoлууран хөнжилтэй тэр нь бараг манай зарим хотын айлаас цэвэрхэн тийм л айлууд байдаг. Энэ бол баян айл биш харин амьжиргааны дундаж түлшин юм. Мэдээж ядуухан айл байлгүй яахав, малаа бараад модоо барсан нь цөөхөн боловч таарна, гэхдээ Хөх нуур мужийн төв Шинин хотод гуйлга гуйдаг, хятад, хотон, төвд олон үндэстнүүд байвч монгол байдаггүйд тэд бахархана.
Бидний л нөгөө дутаад үгүй болоод байна гэх настнаа хүндэтгэж нялхасаа хайрладаг тэр ёс хэв хэвээрээ байх нь сайхан. Бид монголд хөдөө судалгаагаар явахад сум, аймаг орон нутагт согтуу "нутгийн индианууд" нэг бус удаа тааралдаж төвөг чирэгдэл болдог тэр суртахуун огт үгүй. Гадны зочинг хүндэтгэж тусална уу гэхээс ая тухыг нь алдуулах нэг ч алхам гаргахгүйг хичээх нь бидний яриад байдаг жинхэнэ монгол зочломхой ёс байлаа. Айлд морьтой яваад очиход гэрий эзэн эзэгтэй хоёр үүдэндээ гарч угтаж авах бөгөөд арай залуу эсвэл хүүхэд нь нь ирж зочноо мориноос нь буулгаж морийг нь уяан дээр аваачиж уядаг монгол ёс маань тэнд л байдаг байна. Энэ мэтчилэн тэднийг биднээс ч илүү монгол гэдгийг тоочоод баршгүй ээ.

Тэдний ирээдүй энэ амьдрал шигээ гэрэлтэй бишээ. Тэдний нэгэн хэсэг нь нүдэн дээр нь харсаар байтад хальж урсаад Төвд болчихсоныг тэд маш сайн мэднэ. Төвдүүд тэднийг бэлчээрийг булаан дайрч үндэстний тооны олноор сэгээ сэтгээгүй шахаж гадуурхаж байгааг ч мэддэг. Бидний төвдийн тухай төсөөллөөс тэс ондоогоор Төвдийг тэд дайснаа мэт харахаас аргагүйд хүрчээ. Нэг л өглөө хувьчлаад авчихсан өвөл, зун, хавар-намрын бэлчээрийнх нь аль нэг дээр буланд нь төвдийн хар "банаг" (сарлагийн хялгасаар сүлжиж нэхсэн дээвэртэй төвдийн асар) барьчихсан хэдэн сарлагаа бэлчээчихсэн байдаг ажээ. Хэлээд нүүхгүй долоо хононо, сар болно, жил болсны дараа "энэ чинь миний бэлчээр" гээд нүүдэггүй гэнэ. Дарга цэрэг болоод заргалдвал бүгд төвд, хятад дарга нар тул аргагүйн эрхэнд бэлчээрээ алдана. Ийм түүх олон гардаг тул төвд, монгол, хятад гурав газрын төлөө жинхэнэ тулалдана, зодолдоно, ингээд үрэгдсэн алуулсан хүмүүс ч олон бий.

Хөдөө суух цөөн тоот үндэстэн тул хоёр хүүхэд л гаргана. Хоёр хүүхдийн нэг нь л тусдаа гараад мал, бэлчээрээ өвлөн үлдэнэ. Мал байвч бэлчээр үгүй нутагтаа үлдэж малчин болж монголоороо үлдэх боломжгүй тул нөгөө нэг нь хот орно сургуульд сууна, ажил олж хийнэ хятад болно. Аль сайн ажил олж хийнэ төдий чинээ хятад хэл бичиг соёлд нэвтэрхий байхыг шаардана. Єөрөөр хэлбэл, Дээд монголд монгол хэвээрээ үлдэнэ гэдэг бол малчин байнаа эсвэл сумын бага сургуульд багш болно л гэсэн үг. Үүнээс илүү хөгжил гэдэг бол тэдний хувьд хятад болно гэсэн үг. Тэдэнд монголоороо үлдэх сонголт үгүй, харин төвд эсвэл хятад болох сонголттой. Олон хүмүүс нэгэнтээ нэг юм болох ёстой монгол байж чадахгүйгээс хойш хөгжиж хүчирхэгжиж байгаагаар хятад болох сонголтыг өөрийн эрхгүй хийнэ. Үүнд хятадын буруу ч байхгүй. Энэ улс хөгжлийнхөө жамаар л хөгжиж байна. Даяарчлал хотжилт бүх дэлхий нийтэд явагдаж байгаад хятадыг буруутгах аргагүй. Харин хотод монгол сургууль гэж үгүй. Наяхан мянган монголд хэн сургууль байгуулах зөвшөөрөл өгөх вэ дээ. Єглөө ч гэсэн монгол дунд сургууль төгссөн хүүхэд тэр олон хятадтай уралдаад сайн сайхан мэргэжил амьдралд чадах билүү. Харин хятад сургуульд нь суугаад хятад болоод үзэлцвэл хавьгүй дээр болно. "Хар Төвд нэг боллоо, хар Хятад хоёр дахиа болох тавилантай юмуу бид" гээд миний өмнө нулимстай хэлсэн Дээд монголчууд хэд байснийг хэлээд яах билээ.

Ингээд монгол гэдэг нэртэй болгон хомсдоод, хавчигдаад үгүй болоод ирэх тусам төдий чинээгээр түүндээ хайртай болж, хүсэж үгүйлэх нь ихсэж, бие сэтгэл, явдал суудлаараа улам монгол байхыг эрхэмлэдэг ажээ. Яг л ийм болохоор Монгол Улсад үхэхээсээ өмнө очиж үзэх чин хүсэлтэй хүмүүс маш олон. Энд Дээд монголчууд ингэж суухад тэнд тэдний "монгол" гэдэг нэрээр нэрлэгдсэн бүхэл бүтэн улс байх нь юутай сайхан юутай бахтай. Дээд монгол оюутнууд Төвд оюутнуудтай муудалцвал "дэлхий дээр Төвд гэдэг нэртэй улс байдаггүй харин Монгол гэдэг нэртэй улс байдаг" гэж омгорхож ганц дуугүй болгодог гэдэг. Хөх нуурт очтoлоо би өөрийгөө хэрдээ үндсэрхэг үзэлтэй, эх оронч гэж бодож байлаа. Харин одоо бол огт үгүй. Дээд монголчуудтай харьцуулвал миний үндэсхэрхэг үзэл хаана нь ч хүрэхгүй. Үндэсхэрхэг үзэл гэдэг яг л энэ мөчид туйлдаа хүрдэг бололтой.

Ийм их сэтгэл өвөрлөн тэдний аз нь шовойсон нэг нь Монгол Улсад очино. Харин бид өмд гутлын хэрүүлээ хийж нөгөө л өчүүхэн мэдлэггүй ухамсраараа тэднийг "хужаа" гэж хэнэг ч үгүй гадуурхаж биднийг чинь сэтгэлээсээ дэмжигч таван сая хагас хүнийг өөрөөсөө түлхэж байдаг нь өвөр монголын хүн судлаач эрдэмтэн Урадын Булагийн "халх төвтэй нэгтгэн нийлүүлэгч бус харин түлхэн гадуурхаж задлан бутаргах" үндэсхэрхэг үзлийн онол өөрийн эрхгүй санаанд орж ирж байна.

Дvгнэлт

Дээд монгол бол Дундад Улс дахь бусад монголчуудын ганцхан жишээ бөгөөд цаашид бид таниж мэдэж байвал зохих олон монгол угсаатан байгаа. Энэ асуудал Дундад Улсаар зогсохгүй дэлхийн бусад улсад, хамгийн наад зах нь Орост буй, Халимаг, Буриадуудын асуудал мөн юм. Үүнээс үзвэл бидэнд бусад монголчуудаа танин мэдэх зайлшгүй шаардлага байгаа бөгөөд үүнд нийгэм-соёлын хүн судлалын ач холбогдол яахын аргагүй шаардагдана. Ийнхүү гүнд нь орж мэдэрсэн ямар ч монгол хүн дахин "хужаа" гэдэг үгийг хэлэхдээ болгоомжилдог бас тэгж хэлж байгаа хүнээс ичдэг болох байхаа. Тэд биднээс юу ч хүсээгүй ээ, зөвхөн "хужаа" гэдэг үгээ зөв хэрэглэж сурaхыг л хүсэж байгаа.

эх сурвалж:http://www.tsahimurtuu.mn/content/хайлж-буй-дээд-монгол